Teolog ewangelicki, pastor, filozof, poeta, tłumacz i teoretyk kultury epoki oświecenia, prekursor romantyzmu. Urodził się 25 sierpnia 1744 roku w Morągu (Mohrungen) w Prusach Wschodnich. Jego ojcem był Gottfried Herder (1706–1763), dzwonnik, kantor i nauczyciel w miejscowej szkole dla dziewcząt, a matką Anna Elisabeth z domu Peltz (1717–1772), córka mistrza szewskiego.
Johann wzrastał w duchu pietystycznym. Nauki pobierał w szkole łacińskiej w Morągu u diakona Sebastiana Friedricha Trescho, który jednocześnie zatrudniał go jako pomocnika i umożliwiał mu korzystanie z jego obszernej biblioteki. Po ukończeniu szkoły w 1762 r., zainspirowany pracą chirurga regimentu rosyjskiego stacjonującego w Morągu – J.C. Schwarz-Erla, młody Herder wyjechał na studia medyczne do Królewca. Po krótkim czasie porzucił medycynę i zainteresował się teologią. Dzięki protekcji księgarza Johanna Jakoba Kantera otrzymał posadę nauczyciela w szkole Collegium Fridericianum, co umożliwiło mu dalszą naukę na uniwersytecie Albertyna w Królewcu. Do jego nauczycieli należał m.in. Immanuel Kant, który prowadził wykłady z astronomii, logiki, metafizyki, filozofii moralności, matematyki i geografii fizycznej. Herder utrzymywał się ze stypendium (udzielonego dzięki Kantowi) oraz z pisania recenzji oraz wierszy dla wydawanej przez Kanta gazety Königsbergische Zeitung.
W latach 1764–1769 przebywał w Rydze, gdzie znalazł zatrudnienie jako nauczyciel szkoły katedralnej, a później jako proboszcz pomocniczy w zborze Jezusa w Rydze. W tym czasie powstają pierwsze formujące publikacje z rozważaniami na temat „charakteru narodowego” i „geniuszu narodu”. Po wstąpieniu Herdera do loży wolnomularskiej „Zum Schwert“ powstają publikacje zajmujące się filozofią języka (Fragmenty o nowej niemieckiej literaturze, Gaje krytyczne, czyli rozważania dotyczące nauki i sztuki piękna). Pisarz twierdził, że literackie dzieła narodu są uwarunkowane przez szczególny geniusz gatunku ludu i języka, stworzył także pojęcie „ducha czasu” (Zeitgeist). Na zaproszenie Friedricha Nicolai został współpracownikiem Allgemeinen Deutschen Bibliothek (ADB), dla której napisał 40 recenzji. Jako literat wchodził w ostre polemiki (nawet z Friedrichem Nicolai)na temat ortodoksyjnej teologii i reformy systemu nauczania. W 1769 r. ataki przeciw niemu skłoniły go zakończenia pracy i opuszczenia Rygi.
1769 roku Johann Herder wyruszył w podróż po Europie, która obejmowała Nantes, Paryż, Brukselę, Antwerpię, Amsterdam, Hamburg i Eutin. W stolicy Francji zawarł znajomość z D. Diderotem i J. d’Alembertem. Swoje wrażenia zapisał w Dzienniku mojej podróży w 1769 roku. Podczas pobytu w Darmstadt w 1770 r. poznał Karolinę Flachsland. Para zawarła związek małżeński w 1773 r i doczekała się ośmiorga dzieci. W Strasburgu zawarł znajomość z Johannem Wolfgangem von Goethe, wraz z którym prowadził prace analityczne nad dziełami Homera, Osjana, Szekspira i poezją ludową. Wspólnie zajmowali się twórczością L. Sterne’a, O. Goldsmitha, F. Klopstocka i wielu innych. W tym czasie Herder publikował krytyczne rozprawy w grupie literackiej „Darmstädter Kreis”.
W 1771 r. Johann Herder objął posadę głównego kaznodziei i radcy konsystorza w Bückeburgu u hrabiego Wilhelm zu Schaumburg-Lippe. Powstałe w tym czasie dzieła stały się emblematyczne dla młodej niemieckiej literatury i językoznawstwa i postawiły Herdera w centrum kulturowego ruchu „Sturm und Drang”. Okres ten zapoczątkowała, nagrodzona przez Królewską Akademię Nauk, Rozprawa o pochodzeniu języka (1772). Wraz z Goethem i Merckiem wydawał czasopismo „Frankfurter Gelehrten Anzeigen” będące organem mieszczańsko-opozycyjnej inteligencji. W swych dziełach prezentował pogląd, że najpiękniejsza poezja stworzona była przez najstarsze ludy i ich „dzikich synów natury” i pełniła rolę spoiwa ludzkich społeczności. Tę właściwość widział nie tylko u Homera, lecz również w Starym Testamencie i w epopei islandzkiej Edda. Herder był zawziętym krytykiem systemu edukacji, którą uważał za nieefektywną i oddaloną od współczesności, stworzył nową koncepcję pojmowania historii, która wg niego tworzona jest z organicznie następujących po siebie powstających epok, posiadających swoje własne prawo i nie powinny być oceniane przez zewnętrzne kryteria (Jeszcze jedna filozofia dziejów kształtowania ludzkości, 1774). Dzieła Herdera z lat 1774–1776 poświęcone teologii chrześcijańskiej – Najstarszy dokument ludzkości, Listy dwóch braci Jezusa i Objaśnienia Nowego Testamentu z nowego źródła wschodniego, spotkały się z wielką krytyką i skonfliktowały pisarza ze środowiskiem naukowym. Od 1780 r. Herder dystansował się do religijnego mistycyzmu szwajcarskiego poety i duchownego – Johanna Caspara Lavatera, odrzucił także myśl szwedzkiego naukowca, filozofa, mistyka i interpretatora Pisma Świętego – Emanuela Swedenborga.
W latach 1772–1774 Herder współpracował z kompozytorem Johannem Christophem Bachem, z którym łączyła go przyjaźń. Razem stworzyli oratoria Dzieciństwo Jezusa i Wskrzeszenie Łazarza (1773), dwa dzieła dramatyczne Brutus i Philoktetes (1774) i kilka kantat. W 1776 za wstawiennictwem J. von Goethego Johann Herder został proboszczem i pierwszym kaznodzieją kościoła miejskiego Piotra i Pawła w Weimarze oraz członkiem konsystorza i rady kościelnej. Pełnił jednocześnie funkcję dyrektora Wilhelm Ernst Gymnasium i kuratora szkół regionu saksońskiego. Jego pozycja literacka była bardzo wysoka, tworzył wiele dzieł oraz publikował artykuły polemiczne w czasopiśmie „Teutschen Merkur”. Głośny był jego Spór Laokona (Laokoonstreit) z Gottholdem Lessingiem, autorem dzieła przedstawiającym myśl estetyczną i teoretyczno-artystyczną pod tytułem Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji (1766). Herder reprezentował w sporze „nowy humanizm” – nurt krytyczny wobec filozofii J.J. Rousseau. W owym czasie myśl Herdera skierowała się z powrotem w stronę klasycyzmu, początkując swoje wielkie filozoficzne dzieło Myśli o filozofii historii ludzkości, które znacznie wpłynęło na szkołę namysłu historycznego. Filozofia Herdera podkreślała wpływ fizycznych i historycznych okoliczności na rozwój człowieka. Myśli o filozofii historii ludzkości to podsumowanie ustaleń Herdera o językach, obyczajach, religii, poezji, o istocie i rozwoju sztuki i nauki, o powstaniu narodów i historycznym przebiegu zdarzeń. Filozof prezentuje koncepcję, że różnorodne naturalne, historyczne, społeczne i psychologiczne okoliczności prowadzą do wielowarstwowego zróżnicowania narodów – różnych, ale mimo tego równych sobie.
Po 1780 r. Herder nawiązał ponownie kontakty z Johannem von Goethe. Poglądy Goethego o organicznym rozwoju przyrody były podobne do jego wcześniejszych wyobrażeń Herdera na temat morfologii rozwoju kulturalnego. Herder znalazł również przyjaciela w osobie Carla Reinholda. W latach 1788–1789 pisarz odbył podróż do Włoch. W Rzymie nawiązał znajomość z księżną Anną von Braunschweig-Wolfenbüttel oraz z malarką Angeliką Kauffmann. Przyjaźń z Johannem von Goethe nie przetrwała z powodu znaczących różnic poglądów na temat Rewolucji Francuskiej. W 1783 r. ukazało się dzieło Herdera O duchu poezji hebrajskiej, które miało olbrzymie znaczenie dla zainteresowanych Bliskim Wschodem. W latach 1785–1797 Herder cyklicznie publikował zeszyty Zerstreuten Blätter z rozprawami i tłumaczeniami literackimi. W 1787 został członkiem honorowym Królewskiej Akademia Nauk. W tym samym roku ukazało się jego pismo Bóg. Rozmowy wybrane, będące interpretacją i obroną myśli Barucha Spinozy. Po 1798 r. w dziełach Herdera uwydatniły się pesymizm i duchowy sprzeciw do filozofii Kanta oraz do klasycyzmu Goethego i Schillera (Listy wzywające do krzewienia człowieczeństwa). W Pismach chrześcijańskich (1799) dał wyraz swojemu rozumieniu sedna chrześcijaństwa. W pismach o teorii estetyki Metakrytyka krytyki czystego rozumu (1799) i Kalligone (1800) odwrócił się od transcendentalnej filozofii Kanta, twierdząc, że rozum człowieka jest zależny od doświadczeń. W piśmie Iduna czyli jabłko wiecznej młodości podkreślał dydaktyczne zadanie sztuki poetyckiej i tym samym przeciwstawił się teorii o autonomii sztuki, którą kilka lat wcześniej propagował.
Latem 1802 r. i 1803 r. Johann Herder z powodu pogorszającego się stanu zdrowia przebywał w sanatoriach w Aachen i w Eger. Jesienią 1803 r. zmarł i został pochowany na cmentarzu kościoła Piotra i Pawła w Weimarze. W 1850 upamiętniono pisarza pomnikiem wzniesionym na placu przed kościołem, a w 1854 r. odsłonięto pomnik Herdera projektu rzeźbiarza Alberta Wolffa w rodzinnym Morągu.
____________________________
Twórczość Johanna Gottfrieda Herdera wywarła ogromny wpływ na rozwój filozofii, literatury, historii i kultury. Filozof uważał, że język i kultura są ściśle związane z tożsamością narodową i nie można ich oddzielić od specyfiki danego ludu. Twierdził, że każdy naród ma swoją własną, unikalną „duszę”, którą wyraża poprzez sztukę, język i zwyczaje. Jego najważniejsze pisma to Myśli o filozofii historii ludzkości oraz Badania nad poezją narodów, w których podkreślał znaczenie narodowego ducha oraz naturalnego rozwoju ludzkich kultur. Herder sprzeciwiał się uniwersalizmowi Oświecenia i promował ideę, że ludzka historia powinna być rozpatrywana w kontekście lokalnym i narodowym, a nie przez pryzmat jednej, uniwersalnej prawdy. Wyznawał główną ideę oświecenia – tolerancję wobec innych narodów i okresów historii, kładąc podwaliny dla historyzmu. Ze swoją teorią kultury i filozofią historii, które rozumiał jako cel historii rozwoju poszczególnych narodów, rozwinął zasadniczą podstawę konserwatywnej teorii kultury, a także bazę dla programu badawczego klasycznej krajoznawczej geografii.
Jego koncepcje stały się fundamentem dla późniejszych ruchów narodowych i były istotnym elementem w kształtowaniu nowoczesnych idei o narodzie i kulturze. Herder uchodzi za twórcę pojęcia narodu. Jego pojęcie narodu różni się jednak od koncepcji nacjonalizmu w XIX w. Na pytanie „Co to jest naród?” odpowiedział: „Duży, niepielony ogród pełen ziół i chwastów. Kto chciałby zajmować się tym zbiorem głupstw i błędów, jak również doskonałości i cnót, bez ich rozróżnienia i … przeciwko innym narodom kruszyć włócznie?” Herder uważał wszystkie narody za równe.
Jego dzieła były istotne dla filozofów niemieckiego idealizmu takich jak: Johann Fichte, Friedrich Hegel i Friedrich von Schelling. Z jego twórczości, szczególnie tej poświęconej folklorowi, czerpali poeci okresu romantyzmu (Joachim von Arnim i Clemens Brentano), a także bracia Jacob i Wilhelm Grimm, pisząc baśnie i legendy. W czasach narodowego socjalizmu koncepcja narodu Herdera oraz jego idee o charakterze narodu zostały wykorzystane, aby rozpowszechniać ideologie nazizmu w wykształconym mieszczaństwie.
Jako pisarz i teoretyk literatury Herder miał duży wpływ na rozwój literatury narodowej, szczególnie w Niemczech, ale także w innych krajach europejskich. Był mistrzem neologizmów – wiele stworzonych przez niego wyrazów jest używanych do dzisiaj. Niemieckie pojęcie Volkslied, pochodzi z 1773 roku z jego recenzji o wydanym w 1765 w Anglii zbiorze angielskich i szkockich ballad. Jako teolog zwracał się przeciw chrześcijaństwu opartemu na dogmatach. W studiach literacko-historycznych zajmowały się Biblią. Nauczał, że opowieści biblijne należy rozumieć w kontekście czasu ich powstania i charakteru tworzącego je narodu.
