Szwedzki ekonomista, prawnik, dyplomata i pisarz, I Sekretarz ONZ, laureat pokojowej Nagrody Nobla.
Dag Hjalmar Agne Carl Hammarskjöld urodził się w 1905 r. w Östra Storgatan w Jönköping, w szwedzkiej szlacheckiej rodzinie, jako czwarty i najmłodszy syn polityka, profesora historii i prawa, przyszłego premiera Hjalmara Hammarskjölda i Agnes, z domu Almquist, córki naczelnika Królewskiego Zarządu Więziennictwa Gustafa Fridolfa Almquista. Rodzina Hammarskjöld wydała wcześniej wielu wybitnych urzędników i profesorów. Równie zasłużona była rodzina jego matki Agnes, kobiety głęboko religijnej. Z jej rodu pochodzi wielu wybitnych duchownych i dostojników Kościoła Szwecji, pisarzy i muzyków. Hjalmar Hammarskjöld – ojciec Daga w roku 1907 został gubernatorem okręgu Uppsala, a w latach 1914–1917 pełnił funkcję premiera Szwecji. Rodzina była w bliskiej przyjaźni z Nathanem Söderblomem, wybitnym luterańskim arcybiskupem, aktywnie zabiegającym o wartości chrześcijańskie we współczesnym świecie, a także o pojednanie chrześcijan w nowo powstałym ruchu ekumenicznym.
Dag Hammarskjöld studiował na Uniwersytecie w Uppsali – najpierw historię literatury, filozofię i język francuski, które były podstawą jego licencjatu z filozofii (1925), następnie ekonomię oraz przedmioty społeczne i prawnicze. W 1933 uzyskał tytuł doktora i profesora nadzwyczajnego nauk ekonomicznych.
DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA I POLITYCZNA
W 1930 r. Hammarskjöldowi powierzono zadanie badania problematyki bezrobocia w Szwecji. Badania, które prowadził m.in. z Ernstem Wigforssem i Göstą Bagge, zakończyły się publikacją kilku rozpraw naukowych. W 1932 r. Hammarskjöld został adiunktem w Ministerstwie Finansów, a w latach 1936–1945 był sekretarzem w Ministerstwie Finansów, a w latach 1941–1948 prezesem Riksbanku.
Dag Hammarskjöld był wybitnym ekonomistą szkoły sztokholmskiej, członkiem Zarządu Narodowego Instytutu Badań Ekonomicznych od 1937. W 1946 r. został ekspertem Ministerstwa Spraw Zagranicznych do spraw finansowych. Uważa się, że to on stworzył termin gospodarka planowa.
Hammarskjöld oprócz kształtowania szwedzkiej polityki gospodarczej, działał też na arenie międzynarodowej: był wiceprzewodniczącym komisji wykonawczej głównej delegacji Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC), sekretarzem gabinetu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (1949–1951 ), a następnie wiceministrem spraw zagranicznych (1951–1953).
Mimo że był członkiem kilku rządów socjaldemokratycznych, nigdy nie wstąpił do partii. Jego przyjaciel i współpracownik Ernst Wigforss twierdził, że Hammarskjöld był nowoczesnym torysowskim demokratą – mógł sympatyzować z socjaldemokratyczną polityką dystrybucyjną i gospodarką planową, lecz był konserwatywny w swoich poglądach na biurokrację państwową, która według niego powinna chronić ludzi przed partykularnymi interesami i pielęgnować wartości wspólne dla wszystkich nurtów politycznych. Jako polityk utrzymywał zarówno politykę, jak i kulturę w stanie równowagi między starym a nowym, wyznawał ideę „zrównoważonego osądu, równowagi między różnymi stronami”.
Działalność polityczna Hammarskjölda została ukoronowana w 1953 r. stanowiskiem Sekretarza Generalnego ONZ. Jego kandydatura zwyciężyła (57 głosów na 60 członków Rady Walnego Zgromadzenia ONZ) dzięki jego ogromnemu doświadczeniu i wiedzy zdobytej m.in. w pracy dla OEEC. Dla większości współpracowników zaskoczeniem było objęcie tego stanowiska przez Hammarskjölda, ze względu na jego skromność i brak roszczeń dotyczących własnej kariery. W 1957 r. został wybrany na drugą kadencję.
Swoją kadencję Sekretarza Generalnego rozpoczął Hammarskjöld od wynegocjowania uwolnienia amerykańskich pilotów, uwięzionych w Chinach w czasie wojny koreańskiej. Stało się możliwe, gdyż polityk przeprowadził poważną reorganizację w kancelarii, kładąc kres atmosferze mackartyzmu i oskarżeniom pod adresem poprzedniego Sekretarza – Trygve Lie o zatrudnianie w ONZ komunistów i obywateli krajów, działających na szkodę Stanów Zjednoczonych. W 1956 r. odniósł negocjacyjny sukces, który mógł powstrzymać trzecią wojnę światową – było to zażegnanie kryzysu w Kanale Sueskim, poprzez doprowadzenie do honorowej wzajemnej kapitulacji prowokatorów konfliktu. W tym samym roku był gościem Międzynarodowych Targów Poznańskich, w czasie trwania których doszło do strajków robotniczych i krwawych starć ulicznych. Jako sekretarz ONZ zaprotestował przeciwko użyciu siły przez władze państwowe, które zignorowały jego protest. Od 1960 był zaangażowany w dążenia do ponownego zjednoczenia Kongo w czasie wojny domowej w tym kraju, rozbitym na dwa podmioty (zależne od Belgii oraz Związku Radzieckiego). Po ponownym wyborze Hammarskjölda (1957), delegaci Związku Radzieckiego w ONZ próbowali usunąć go ze stanowiska za rzekome sympatie do bloku zachodniego. W 1960 krytyka ta nasiliła się i Nikita Chruszczow zażądał na Zgromadzeniu Ogólnym usunięcia go ze stanowiska, ponieważ uważał, że Hammarskjöld „nadużywał zasad sprawiedliwości” podczas kryzysu kongijskiego.
Dag Hammarskjöld zginął 18 września 1961 r. w katastrofie lotniczej w dżungli w Rodezji Północnej razem z 15 pasażerami. Oficjalną przyczyną katastrofy miał być błąd pilota. Istnieje jednak wiele hipotez przeczących oficjalnej wersji – najbardziej rozpowszechniona z nich, mówi, że samolot został zestrzelony przez rebeliantów Katangi, jako że celem misji, z jaką leciała delegacja Hammarskjölda było rozstrzygnięcie wojny domowej w Kongu, a tym samym ponowne zjednoczenie kraju. Po 30 latach niewyjaśnionych hipotez, w latach 90. XX wieku do spowodowania katastrofy przyznał się południowoafrykański tzw. Instytut Morski, stanowiący ukrytą agendę tajnych służb Południowej Afryki. Samolot z Hammarskjöldem na pokładzie został ostrzelany i strącony przez samolot myśliwski.
Historia oceniła działalność Hammarskjölda bardzo wysoko. Polityk nadał większy autorytet dość niewydolnej wówczas instytucji ONZ, inicjując „dyplomację prewencyjną”. Wartości, które inspirowały go osobiście i jako Sekretarza Generalnego to współczucie, humanizm i zaangażowanie na rzecz międzynarodowej solidarności i współpracy. Polityk nakłaniał do bezkrwawego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych, do zakończenia wielu z nich walnie się przyczynił. Został uhonorowany pogrzebem państwowym i licznymi wystąpieniami władz i delegatów Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Delegat kongijski ogłosił go „męczennikiem pokoju”. Jest jedyną osobą w historii, która otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla pośmiertnie. Każdego roku w uznaniu wartości, które reprezentował, Fundacja Daga Hammarskjölda i Uniwersytet w Uppsali organizują wydarzenie „Wykład pamięci Daga Hammarskjölda”, który jest wygłaszany przez osobistości świata polityki.
ZAINTERESOWANIA LITERATURĄ, SZTUKĄ I AKTYWNYM STYLEM ŻYCIA
Ojciec Daga – Hjalmar Hammarskjöld od 1918 r do śmierci w 1954 r. był członkiem królewskiej Akademii Szwedzkiej – niezależnej instytucji kulturalnej i naukowej, której głównym zadaniem jest dbanie o rozwój literatury i języka szwedzkiego. Akademia zrzesza osiemnastu członków wybieranych dożywotnio. Dag Hammarskjöld w 1954 r. został wybrany na następcę swego ojca. Organizacja ta została założona w 1786 r. przez króla Gustawa III, a idea samej instytucji i jej organizacja były zainspirowane Akademią Francuską. Według zaleceń króla do Akademii mieli należeć pisarze, uczeni i „panowie”, czyli szlachta, jednak w samej instytucji między jej członkami miała panować całkowita równość. Akademia od 1901 roku przyznaje Literacką Nagrodę Nobla.
Hammarskjöld był intelektualistą, tłumaczem, pisarzem, znawcą sztuki. Tłumaczył utwory dramatyczne, wystawiane później w Teatrze Dramatycznym w Sztokholmie. Podczas publicznych wystąpień chętnie cytował ulubionych poetów. Równie dobrze potrafił analizować muzykę klasyczną, sztukę francuskich impresjonistów, a także dyskutować o teologii chrześcijańskiej. Jako miłośnik górskich wędrówek był członkiem zarządu i wiceprezesem Szwedzkiego Towarzystwa Turystycznego oraz prezesem Szwedzkiego Klubu Górskiego. Jego teksty o naturze i przyrodzie Szwecji zostały zebrane w książce Från Sarek till Haväng.
DUCHOWOŚĆ
Luteranin Hammarskjöld był zakorzeniony w chrześcijaństwie i miał trudności z zaakceptowaniem ateizmu, który stawał się bardzo popularny w jego czasach. Jednocześnie głęboko interesował się myślami filozoficzno-religijnymi Williama Jamesa, Ernesta Renana, Rudolfa Otto, Carla Junga i Martina Bubera. O jego duchowości świadczy urządzenie pokoju kontemplacyjnego przy jego gabinecie w budynku ONZ. Hammarskjöld miał również w planach wybudowanie chrześcijańskiej kaplicy na swojej posesji w Backåkra na Österlen. Pomysł ten zrealizowano po jego śmierci – powstało tam miejsce religijno-kontemplacyjne, konsekrowane przez luterańskiego biskupa Martina Lindströma.
Po śmierci, wśród osobistych rzeczy Hammarskjölda, znaleziono pisma: kopię przysięgi sekretarza generalnego, rękopis jego tłumaczenia na język szwedzki I and Thou Martina Bubera, Naśladowanie Chrystusa Thomasa à Kempis, a także rękopis zatytułowany Vägmärken (Drogowskazy) – rodzaj duchowego dziennika z głęboko chrześcijańskimi myślami o świecie i człowieku. Polityk pozostawił także list skierowany do szwedzkiego wydawcy – Leifa Belfrage, z prośbą, by zdecydował, czy ta „biała księga rozmów ze sobą i negocjacji z Bogiem” powinna zostać opublikowana. Belfrage postanowił ją wydać, a żona wydawcy pisała później: „wiemy, nawet jeśli nigdy nikomu tego nie wyjawimy, że Hammarskjöld był świętym”. W 1963 r. wydano Vägmärken w Szwecji, a w języku polskim ukazały się one w 1967 roku jako Drogowskazy w tłumaczeniu ks. Jana Ziei.
Hammarskjöld zaczął zapisywać swe przemyślenia jako 25-letni student i robił to do końca życia. Najczęściej pojawiające się tam słowa to „służba”, „ofiara” i „samotność”. Miał zaledwie kilku rozumiejących go przyjaciół i wielkich mistrzów, z którymi się kontaktował, takich jak żydowski filozof Martin Buber czy teolog luterański Albert Schweitzer. W samotnych wewnętrznych zmaganiach towarzyszyli politykowi chrześcijańscy mistycy: Mistrz Eckhart, Tomasz à Kempis, Jan od Krzyża, a także Pascal, klasycy literatury skandynawskiej a nawet pisarze niechrześcijańscy, jak XIII-wieczny poeta perski Rumi. Przywołując cytaty Biblii i dodając do nich refleksję pochodzącą z obserwacji zachowań ludzkich i funkcjonowania świata, Hammarskjöld ustawiał drogowskazy dla siebie i innych.
Według Sarah Hinlicky Wilson Dag Hammarskjöld jawi się w Drogowskazach jako osoba pełna wątpliwości, tocząca wewnętrzną walkę, a jednocześnie przepełniona głęboką wiarą. Odpowiedzialne stanowiska wymagały od niego podejmowania trudnych i obciążonych konsekwencjami decyzji. Hammarskjöld starał się być uczniem Jezusa Chrystusa. Pisał, że Psalmy nauczyły go interpretować osamotnienie oraz trwać w modlitwie, a Ewangelie uczyły go, że krzyż Jezusa był darem dla innych, w pełni i całkowicie. Hammarskjöld pisał, że „droga do świętości z konieczności wiedzie przez świat działania”. Wiara i kontemplacja dawały mu odwagę, by wkroczyć w sedno działania, nawet w trudnych i niebezpiecznych okolicznościach.
W głęboko czasach targanych konfliktami wojennymi utrzymywanie pokoju oparte na zasadach Hammarskjölda nie było popularną strategią. Gdy deklarował potrzebę zrównoważenia lojalności wobec własnego państwa z najlepiej pojętym interesem całej ludzkości – narażało go to na nieustające krytyki. Gdy negocjował rozważnie i cierpliwie, aby doprowadzić przywódców do pojednania – oskarżano o to, że nie działał szybciej. Trzymał się zasad wiary i fundamentalnego humanizmu, chęci wiary w ludzkość – i doznał gorzkich rozczarowań. Pod koniec swojego życia wyznał przyjacielowi: „istnieją naprawdę źli ludzie, na wskroś przesiąknięci złem”. Ale nawet w obliczu najgorszego, co świat mógł zaoferować, polityk nieustająco wypowiadał myśli inspirowane Ewangelią: „Nie bój się. Strach rodzi zło polityczne. Cierpliwość, zaufanie i wiara pielęgnują pokój”.
Dag Hammarskjöld za sens swojego życia uznał bezinteresowną służbę krajowi i ludzkości, bez ulegania presji i interesom wielkich mocarstw – temu miała służyć jego służba w ONZ. Jego maksymą były ewangeliczne zasady, że wszyscy ludzie są równi jako dzieci Boże oraz to, że człowiek winien angażować się na rzecz innych. Ulla Gudmundson, ambasadorka Szwecji w Watykanie twierdzi, że idee Hammarskjölda utorowały drogę takim ruchom, jak „Solidarność” w Polsce i „Karta 77” w Czechosłowacji.
Katolicki publicysta Tomasz Królak analizując Drogowskazy pisze: „Hammarskjöld uprawiał życie nieomal kontemplacyjne w warunkach skrajnie odległych od tych, jakie zwykliśmy uważać za sprzyjające kontemplacji – jako świecki, zanurzony w sprawy polityczne i to o charakterze globalnym. Był politykiem na wskroś chrześcijańskim, ale traktującym religię przede wszystkim jako osobistą więź ze Stwórcą. Żarliwe »rozmowy z samym sobą i z Bogiem« wynikały z pragnienia, by wszystko cokolwiek robi podobało się Bogu. I tylko Bogu. Stąd religijność Hammarskjölda pozbawiona jest wszelkich oznak bigoterii czy prób mieszania religii z polityką.”
Natychmiastową reakcją na publikację Drogowskazów w Szwecji były słowa ostrej krytyki. Niektórzy posunęli się tak daleko, że starania polityka w naśladowaniu Chrystusa nazwali bluźnierstwem, widząc w jego postawie poświęcenia jedynie mesjańskie złudzenia. Ale wierzący luteranie widzieli go inaczej: jako ucznia Chrystusa wrzuconego w bezprecedensową sytuację światowych konfliktów, dążącego do pokonania grzechu, który staje na drodze jego służby ludzkości. Droga Daga Hammarskjölda do świętości wiodła przez przestrzeń działania, a świat dzięki temu stał się lepszy.
Opracowano na podstawie:
www.daghammarskjold.se, www.wikipedia.se, Sarah H. Wilson „For all that has been – Thanks! To all that shall be – Yes!”, Tomasz Królak „Ścieżkami Daga Hammarskjölda”
Ilustracje: Wikimedia Commons