Niemiecki pastor luterański, teolog i działacz antynazistowski. Zwolennik niezależności ideowej i organizacyjnej Kościoła od państwa, działacz na rzecz pokoju i rozbrojenia.
Urodził się i wychowywał w konserwatywnej pastorskiej rodzinie w Lippstadt. Po maturze służył w cesarskiej marynarce wojennej jako oficer na okrętów podwodnych. Brał udział w walkach I wojny światowej dowodząc U-Bootem UC-67. W 1919 r. po porzuceniu zawodowej służbę wojskową i założeniu rodziny rozpoczął studia teologii w Münster, pracował jako misjonarz Misji wewnętrznej – ewangelickiej organizacji zajmującej się pomocą społeczną, był wikariuszem, a później – w 1931 r. został pastorem w Berlinie.
Jak większość mieszkańców dzielnicy Dahlem, gdzie duże wpływy mieli pronazistowscy Niemieccy Chrześcijanie, Niemöller był zwolennikiem NSDAP oraz nazistowskiej koncepcji „pozytywnego chrześcijaństwa”, podzielał nazistowskie poglądy antysemickie, był też zagorzałym wrogiem komunizmu. Te poglądy były mu bliskie do pierwszych miesięcy władzy Hitlera.
Od początku 1933 roku pastor Niemöller stopniowo sprzeciwiał się uzależnianiu Kościołów od państwa i podważaniu podstawowych zasad chrześcijaństwa, w maju tego roku został współzałożycielem Ruchu Młodoreformacyjnego, a we wrześniu założył Związek Samopomocy Pastorów (Pfarrernotbund) – ogólnoniemiecką organizację, niosącą pomoc duchownym prześladowanym ze względów rasowych (przechrzczonym Żydom). Był jednym ze współautorów Deklaracji z Barmen z 1934 r., która odrzucała możliwość współpracy protestantów z narodowymi socjalistami. Na tej podstawie utworzono Kościół Wyznający, który odcinał się od duchownych, współpracujących z hitlerowcami, określając ich jako „odstępców od wiary”. Niemöller potępiał „Niemieckich Chrześcijan” za ich działania wrogie chrześcijaństwu i szerzenie nienawiści narodowościowej. Po przeciwstawieniu się Hitlerowi Niemöller jako opozycjonista działał w coraz większej konspiracji, występował też przeciwko zwierzchnikom Kościołów protestanckich określając ich jako wrogów chrześcijaństwa. Takie poglądy doprowadziły to do podziału Kościoła Wyznającego na radykalną mniejszość będącą w oporze wobec władz i większość, która wybrała kolaborację.
W 1935 r. pastor Niemöller został osadzony w areszcie za zorganizowanie (wraz z kilkuset innymi pastorami) protestów przeciwko wewnętrznej polityce III Rzeszy; w szczególności przeciwko antysemickim i rasistowskim poglądom Alfreda Rosenberga. W 1938 skazano go na 9 miesięcy więzienia. Po odbyciu kary przewieziono go do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, gdzie miał być pozbawiony życia. Protesty w prasie brytyjskiej i międzynarodowej, zorganizowane przez anglikańskiego biskupa George’a Bella, uratowały mu życie. W 1940 r. uwięziono Niemöllera w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie przebywało wielu duchownych z Niemiec, Austrii, Polski i innych krajów. Wtedy też uznał, że niemieckie Kościoły ponoszą dużą część odpowiedzialności za dojście narodowego socjalizmu do władzy. Pobyt w więzieniu przybliżył Niemöllera do ogólnych wniosków dotyczących roli kościoła. Wg niego kościół nie tyle powinien „służyć ludowi”, co „wszystkim ludom”, działając na rzecz obalenia granic między państwami oraz zlikwidowania różnic „rasowych i ideologicznych”.
Po uwolnieniu z Dachau (ściśle rzecz biorąc z Tyrolu, gdzie zostali wywiezieni więźniowie Dachau) pastor Niemöller był czynny jako działacz i duchowny; starał się bronić Niemców przed nadużyciami ze strony alianckich wojsk okupacyjnych, a także działać na rzecz demokratyzacji i odbudowy protestantyzmu. Jako naczelny pastor Kościoła Hesji-Nassau przygotował wspólne „wyznanie winy” protestantów niemieckich uznające współodpowiedzialność za poparcie dla narodowego socjalizmu. W latach 1961–1968 był jednym z przewodniczących Rady Ekumenicznej. Działał na rzecz pokoju i powszechnego rozbrojenia. Wraz z trzema religijnymi działaczami pokojowymi Północnego Wietnamu odbył podróże z misją pokojową do ZSRR. Rozpowszechniając postulat, że każdy chrześcijanin ma prawo odmówić służby wojskowej, stał się radykalnym pacyfistą. Odznaczony, m.in. Wielkim Krzyżem Zasługi RFN, Leninowską Nagrodą Pokoju, Medalem Pokoju im. Alberta Schweitzera i Złotym Medalem Pokoju NRD.
Martin Niemöller przeszedł też do historii jako twórca znanego wiersza:
Kiedy naziści przyszli po komunistów, milczałem,
nie byłem komunistą.
Kiedy zamknęli socjaldemokratów, milczałem,
nie byłem socjaldemokratą.
Kiedy przyszli po związkowców, nie protestowałem,
nie byłem związkowcem.
Kiedy przyszli po Żydów, milczałem,
nie byłem Żydem.
Kiedy przyszli po mnie, nie było już nikogo, kto mógłby zaprotestować.
Dachau, 1942 r.
Tekst na podstawie pl.wikipedia.org
