Polski prozaik, publicysta, dramaturg; pierwszy prezes polskiego PEN Clubu. Czterokrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej, jego rodzicami byli Wincenty Żeromski herbu Jelita i Józefa z Katerlów. Ojciec pisarza przed powstaniem w 1863 r. utracił majątek i aby utrzymać rodzinę, został dzierżawcą folwarków. Wspierał Polaków walczących w powstaniu styczniowym.
W 1874 roku Stefan Żeromski rozpoczął naukę w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach; jego nauczycielem był m.in. Antoni Gustaw Bem. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie – wiersze, dramaty, przekłady z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 roku w numerze 27 „Tygodnika Mód i Powieści” przekładem wiersza Lermontowa i w „Przyjacielu Dzieci” wierszem „Piosenka rolnika”. Trudności finansowe i początki gruźlicy spowodowały, że gimnazjum ukończył w 1886 roku bez uzyskania matury. W tym samym roku rozpoczął studia w Instytucie Weterynarii w Warszawie (uczelnia nie wymagała matury). Tam zetknął się z ruchem socjalistycznym, działał m.in. w tajnej akcji oświatowej wśród rzemieślników i robotników.
W 1889 roku zmuszony został porzucić studia z powodów finansowych i zaczął pracować jako guwerner w domach ziemiańskich, między innymi w Łysowie i w Nałęczowie. Od roku 1889 jego utwory ukazywały się na łamach Tygodnika Powszechnego, Głosu, Nowej Reformy.
W 1892 roku przebywał krótko w Zurychu, Wiedniu, Pradze i Krakowie. Jesienią tego roku ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, z którą wyjechał do Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Tam powstawały m.in. Syzyfowe prace. W Szwajcarii zetknął się m.in. z Gabrielem Narutowiczem, Edwardem Abramowskim. W latach 1895 i 1898 ukazały się zbiory opowiadań Żeromskiego.
Po powrocie do kraju w roku 1897 pracował jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Ukazały się wówczas Syzyfowe prace. W 1899 roku Żeromskim urodził się syn Adam. W tym samym roku ukazali się Ludzie bezdomni. W 1904 roku wyszła powieść Popioły, której sukces wydawniczy pozwolił Żeromskiemu porzucić pracę w Bibliotece Ordynacji i przenieść się wraz z rodziną prawie na rok do Zakopanego, gdzie poświęcił się wyłącznie tworzeniu.
Od chwili wybuchu rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim działał w organizacjach demokratycznych i socjalistycznych, zbliżył się wówczas do Polskiej Partii Socjalistycznej. Ruchowi rewolucyjnemu z lat 1905–1907 poświęcił kilka swoich prac, m.in. opowiadania: Sen o szpadzie, Nagi bruk i Nokturn oraz dramat Róża. Żeromski zainicjował powstanie Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej, zorganizował robotniczą grupę teatralną, a w jego domu, tzw. Chacie, prowadzono ochronkę i tajną szkołę.
W latach 1909–1913 rodzina Żeromskich mieszkała w Paryżu. W 1913 roku założył nową rodzinę z poznaną w 1908 roku malarką Anną Zawadzką, z którą zamieszkał w Zakopanem. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów Polskich, jednak nigdy nie brał udziału w walkach. Wspólnie z Janem Kasprowiczem i Medardem Kozłowskim stworzył Organizację Narodową. Działał w pracach Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego. Był prezydentem Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 współpracował w kierowanym przez ppłk. Mariana Dienstla-Dąbrowę Wydziale Propagandy Armii Ochotniczej. W 1920 roku został członkiem Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa.
W niepodległej Polsce Żeromski zamieszkał w Warszawie, gdzie brał znaczący udział w życiu literackim. Wraz z Janem Kasprowiczem uczestniczył w akcji przedplebiscytowej w regionie Powiśla na rzecz przyłączenia tych terenów do Polski. Był działaczem organizacji literackich: zainicjował projekt Akademii Literatury, Straży Piśmiennictwa Polskiego, a w 1925 roku został założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. W latach dwudziestych osiedlił się w Konstancinie-Jeziornie pod Warszawą w willi Świt, a w 1924 prezydent Stanisław Wojciechowski przydzielił mu trzypokojowe mieszkanie na drugim piętrze Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1922 roku ukazała się powieść Wiatr od morza, za którą otrzymał Państwową Nagrodę Literacką, a w 1924 roku powieść Przedwiośnie. W latach 1921, 1922, 1923 i 1924 był nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Zmarł 20 listopada 1925 r. w Warszawie i został pochowany tamże na cmentarzu ewangelicko-reformowanym.
Stefan Żeromski w swoich dziełach poruszał często problematykę społeczną. W centrum jego zainteresowań znalazł się temat ubóstwa, katastrofalne położenie robotników i chłopów, i obserwacje tych grup zbliżyły go do poglądów socjalistycznych – w czasie rewolucji 1905 roku sprzyjał Polskiej Partii Socjalistycznej. Ze względu na zaangażowanie społeczne nazwany był „sumieniem polskiej literatury” lub „sumieniem narodu”.
Ważniejsze dzieła Stefana Żeromskiego
- Charitas (1919) (cz. 3 cyklu Walka z szatanem)
- Doktor Piotr
- Duma o hetmanie (1908)
- Dzieje grzechu (1908)
- Dzienniki (1953 – 1956)
- Echa leśne (1905)
- Firlykowe Wzgórze
- Ludzie bezdomni (1900)
- Na probostwie w Wyszkowie (1920)
- Nawracanie Judasza (1916) (cz. 1 cyklu Walka z szatanem)
- O żołnierzu tułaczu (1896)
- Popioły (1902)
- Przedwiośnie (1924)
- Puszcza jodłowa (1925)
- Rozdzióbią nas kruki, wrony (1895)
- Róża (1909)
- Sen o szpadzie
- Siłaczka (1895)
- Sułkowski (1910)
- Syzyfowe prace (1897)
- Uciekła mi przepióreczka (1924)
- Uroda życia (1912)
- Wiatr od morza (1922)
- Wierna rzeka (1912)
- Zamieć (1916) (cz. 2 cyklu Walka z szatanem)
- Zapomnienie
- Zmierzch (1892)
Tekst na podstawie https://www.wikipedia.org
