Polski poeta i prozaik epoki renesansu, tłumacz, polityk i teolog ewangelicki, wójt, poseł na Sejm I Rzeczypospolitej. Propagator idei humanitas w polskiej kulturze, powszechnie określany jako „ojciec literatury polskiej”.
Urodził się 4 lutego 1505 roku w Żórawnie pod Haliczem w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Pierwsze nauki pobierał w szkołach w Skalbmierzu, Lwowie i Krakowie. Zwyczajem tamtych czasów uzupełniał edukację na magnackim dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego, gdzie uważany był za ucznia ambitnego i zdolnego. Zdobył tam rozległy zasób wiadomości – podstawy literatury, stylistyki i ortografii, a także ogładę towarzyską. Wkrótce został sekretarzem wojewody Tęczyńskiego. Od tych czasów datuje się zamiłowanie Reja do literatury, a ślady lektur zarówno pisarzy antycznych, jak i jemu współczesnych odnaleźć można w bogatej i różnorodnej twórczości pisarza. Pierwsze utwory i zapiski powstały prawdopodobnie już na dworze, nie dochowały się one jednak do naszych czasów, może przez samego autora zlekceważone.
Po śmierci ojca Mikołaj Rej odziedziczył rodzinny majątek, ożenił się z posażną Zofią Kosnówną i osiadł w Ziemi Chełmskiej. Oprócz administrowania majątkiem Rej angażował się w działalność publiczną; był zwolennikiem programu egzekucji dóbr i praw koronnych, interesował się bardzo teologią reformacji. Z sympatyka ruchu reformacyjnego stał się też Rej wkrótce jego wyznawcą i około 1541 roku przyjął kalwinizm. Jako propagator tej konfesji, brał udział zarówno w sejmach, jak i synodach protestanckich, uczestniczył w dyskusjach i polemikach, m.in. w domu Andrzeja Trzecieskiego w Krakowie, gdzie oprócz Reja spotykali się wybitni działacze i pisarze: Andrzej Frycz Modrzewski, Jakub Przyłuski, Franciszek Lismanin, Bernard Wojewódka.
Przekonany o potrzebie rozwoju literatury narodowej i doskonaleniu narodowego języka, Rej tworzył wiele dzieł, poruszających zagadnienia polityczne, społeczne, religijne i obyczajowe. Zależało mu na edukacyjnym oddziaływaniu pism na czytelnika, a swoją twórczością odpowiadał na konkretne, społeczne zamówienie. Bardzo szybko stał się autorem głośnym i poczytnym w całej Polsce. Za twórczość literacką król Zygmunt I Stary nagrodził go wsią Temerowce, a w kilka lat później Zygmunt August oddał mu we władanie wieś Dziewięciele. Niektóre dzieła Reja doczekały się w XVI w. kilku wydań, a współcześni pisarze z szacunkiem wyrażali się o nim, nazywając go „starszym hetmanem” młodych poetów, odwołując się do jego dowcipu, lub – jak Kochanowski – uważając go za swego poprzednika.
Z wczesnej twórczości Reja przetrwały do naszych czasów dwa dialogi: Rozmowa Lwa z Kotem i Krótka rozprawa między trzemi osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. W pierwszym z nich zwierzęta rozmawiają „o swobodzie a o niewoli” i rzecz całą kończy konkluzja: „Nie warto sprzedać wolności nawet za wszystko złoto”, morał ten zbliża utwór do bajek Ezopa, znanych Rejowi prawdopodobnie ze zbioru Biernata z Lublina. Krótka rozprawa stanowi w dorobku Reja pozycję wyjątkową – przedstawiciele trzech stanów rozmawiają o prostych, ludzkich sprawach, krytykują kler parafialny, któremu zarówno chłop, jak i pan zgodnie zarzucają zaniedbywania obowiązków, chciwość i prymitywizm oraz najważniejsze instytucje ówczesnej Rzeczypospolitej. Rej diagnozuje, że Sejmy nie podejmują koniecznych uchwał, Urzędnicy dopuszczają się nadużyć, od sędziów trudno doczekać się wymiaru sprawiedliwości, przestarzały system obrony nie zapewnia państwu bezpieczeństwa. Wyzyskiwany przez kler i szlachtę chłop może się tylko pocieszać, że „odcierpi na świecie”, a w chwili śmierci nie będzie miał czego żałować. Z krytyką spraw politycznych łączy się krytyka szlacheckich obyczajów, szczególnie życia ponad stan, zbytków rujnujących majątki.
W 1545 r. ukazał się, wydany w protestanckim ośrodku w Królewcu, Kupiec to jest Kształt i Podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego (przeróbka oryginalnego dzieła Tomasza Naogeorga). Dzieło to było parodią średniowiecznego moralitetu i dowodziło bezskuteczności zalecanych przez Kościół katolicki „dobrych uczynków”: postów, jałmużny i innych. Nazwisko Reja zostało ukryte z powodu wyraźnej antykatolickiej wymowy utworu.
Zagadnienia natury eschatologicznej, wskazanie człowiekowi dróg do zbawienia, dzięki wierze i moralnym zasadom życia, ujmowane z pozycji wyznawcy kalwinizmu, skłoniły pisarza do podjęcia ogromnej pracy: w 1557 roku opublikował Świętych słów a spraw Pańskich Kronika albo Postylla – zbiór kazań przeznaczonych na niedziele i święta. Kazania zawierające jasny wykład Ewangelii, kalwińskie wyznanie wiary akcentowane spokojnie, z umiarem i piękny podniosły język zadecydowały o popularności Postylli nie tylko w Polsce – na przełomie XVI i XVII wieku przełożono je na języki ruski i litewski. Kupiec, Postylla i późniejsza o lat kilka Apocalypsis, to jest Dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich (1565) to literacki plon zainteresowań zagadnieniami reformy Kościoła, ale obok polemik religijno-teologicznych nadal interesowały Reja sprawy społeczno-polityczne i moralno-obyczajowe. Z obywatelskiego poczucia odpowiedzialności zabierał głos w sprawie zaniedbanej obrony granic, niepokoił go brak wymiaru sprawiedliwości, prywata i nadużywanie szlacheckich przywilejów.
W 1558 roku ukazał się Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego – swobodna przeróbka popularnego w XVI w. dzieła humanisty włoskiego, Marcella Palingenia Stellata pt. Zodiacus vitae. Treścią Wizerunku jest wędrówka młodzieńca szukającego właściwego modelu życia, w tym celu poznającego filozofie m.in. Platona, Arystotelesa, Sokratesa, poeta ujawnia też sprecyzowany pogląd na ideał człowieka, którym ma być średniozamożny szlachcie, dobry obywatel, gospodarz, ojciec i mąż, dobry sąsiad, umiejący współżyć z ludźmi, wrażliwy na estetykę życia codziennego.
Ostatnim dziełem Reja wydanym na rok przed śmiercią, jest obszerne Zwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawom jako we zwierciedle przypatrzyć, składające się z kilku części pisanych prozą i wierszem. Najdłuższa z nich to Żywot człowieka poczciwego, jego dopełnieniem jest Spólne narzekanie wszej Korony na porządną niedbałość naszę, potem Apoftegmata, to jest Krótkie a roztropne powieści, Przemowa krotka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego, Zbroja pewna rycerza krześcijańskiego, Do uczciwego a bacznego Polaka przyjacielskie napomnienie, Żegnanie z światem oraz Żywot i sprawy Mikołaja Reja z Nagłowie. Zbiór ten jest podsumowaniem życiowych obserwacji i doświadczeń u schyłku dni, próbą ostatecznego rozrachunku i jak gdyby ostatnią okazją zwrócenia się do „poczciwego człowieka” z „przyjacielskim napomnieniem” i rodzajem pożegnania z umiłowanym światem.
Mikołaj Rej był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim, a tworzenie w języku narodowym uważał za swój obywatelski obowiązek. Wpływ na to miało bez wątpienia jego kalwińskie wyznanie, bowiem czytanie Biblii w językach narodowych było jedną z czołowych zasad doktryny ewangelickiej. Literacki styl, sceny satyryczne pisane żywym, barwnym i obfitującym w przysłowia językiem, złożyły się na sukces Reja jako artysty i wpłynęły na jego olbrzymią popularność. Poeta przedstawiał plastyczny obraz życia i obyczajów szlachty polskiej drugiej połowy XVI stulecia; nazywano go czasem Brueglem polskiej literatury. Niemal we wszystkich swoich utworach dawał wyraz obywatelskiej troski o losy ojczyzny, poruszając ważkie tematy reformy skarbu, wymiaru sprawiedliwości, elekcji króla, a także polityki międzynarodowej – obrony granic i kwestie unii z Litwą. Jako polityk i działacz wielokrotnie brał udział w sejmach, a swoje pisarstwo uważał za odpowiedzialną misję społeczną. Jak piszą jego biografowie, nigdy nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny, a także nigdy nie opuścił żadnego sejmu, ani zjazdu szlacheckiego. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Za swe zasługi uzyskiwał od możnowładców nowe majątki, a także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy i Rejowca, w którym prawdopodobnie zmarł w 1569 roku. U schyłku życia był posiadaczem około 17 wsi, w 6 wsiach posiadał swoje części.
Tekst na podstawie „Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu” pod red. J.Z. Jakubowskiego
