Gdańsk kalwiński.
Od Drugiej Reformacji
do Unii Staropruskiej w 1817 r.
– wykład w Domu Uphagena

W środę, 26 lutego 2020 r., o godz. 17.00 Towarzystwo „Dom Uphagena” i Muzeum Gdańska zapraszają na wykład Gdańsk kalwiński. Od Drugiej Reformacji do Unii Staropruskiej w 1817 roku. To kolejne spotkanie z cyklu „Kultura Dawnego Gdańska”, a wykładowcą będzie dr hab. Sławomir Kościelak, prof. UG.

Początki wiary luterańskiej odnotowuje się w Gdańsku w latach 20. XVI w.  Po roku 1557 we wszystkich kościołach parafialnych i szpitalnych (za wyjątkiem kościoła Mariackiego) urzędowo wprowadzono nabożeństwa ewangelickie i normę wiary opisaną przez Filipa Melanchtona. W latach 1567–1570 z powodu hiszpańskich prześladowań w Niderlandach do Gdańska przybywają pierwsze większe grupy kalwinistów. Uzyskując duże wpływy na władze Gdańska, na przełomie XVI i XVII w. podjęli oni próbę zdominowania lokalnego Kościoła luterańskiego. Po początkowych zakazach spotkań modlitewnych dla tej grupy wyznaniowej ze strony Rady Miasta, w połowie lat 80. XVI w. za sprawą m.in. rektora Gimnazjum Akademickiego Jakuba Fabriciusa, wyznawcy nauki Kalwina zaczęli zaprowadzać w kontrolowanych przez siebie świątyniach swoje porządki, polegające na usuwaniu wszelkich obrazów, ołtarzy i wizerunków świętych. Stopniowo zwiększała się liczba duchownych przyjmujących kalwinizm, aż na przełomie wieków XVI i XVII gminy reformowane osiągnęły punkt szczytowy liczebnego rozwoju. W latach 1580–1612 kalwinizm wyznawała dominująca część postępowych członków Rady Miasta Gdańska.

W pierwszej dekadzie XVII w. relacje między luteranami a kalwinistami stały się bardzo napięte – często spory o wpływy miały swój finał w sądzie królewskim. W roku 1612 król wydał wyrok odsuwający kalwinistów od sprawowania urzędów w mieście, ale nie wprowadzający formalnego zakazu wyznawania tej konfesji. Kalwinizm zszedł do roli tolerowanej mniejszości, zachowującej kościół Św. Trójcy (silnie związany z Gimnazjum Akademickim) oraz kościoły św. Piotra i Pawła i św. Elżbiety. Odsunięcie kalwinistów od kościoła Św. Trójcy nastąpiło w roku 1651, ale już rok później edyktem Rady Miasta nastąpiło równouprawnienie wyznania reformowanego. W końcu XVII wieku kalwiniści wzbogacili się o dwie niezależnie działające gminy reformowane, francuską i angielską, skupiające zamieszkałych w Gdańsku kupców obu tych nacji.

Rada miejska, w II. połowie XVII i w XVIII w. dbająca o zachowanie pokoju religijnego w mieście, musiała stale liczyć się z naciskiem cechów, pospólstwa i luterańskiego duchowieństwa, które zwalczając inne wyznania kierowało się nie tylko względami ekonomicznymi. W tym czasie w Gdańsku wytworzyła się równowaga wyznaniowa, w której każda z grup religijnych dysponowała zakresem swobód stosownym do jej rangi i siły, wliczając w to również oparcie w czynnikach zewnętrznych.

Gdańscy ewangelicy reformowani wnieśli ogromny wkład w materialne dziedzictwo miasta. Jego egzemplifikacją jest alegoryczna, pełna symboliki opowieść zawarta w malowidłach w Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta, poruszająca zagadnienia etyczne i praktyczne związane ze sprawowaniem władzy. Dotykała ona również kwestii teologicznych zgodnych z nauką kalwińską. Wpływ kalwinizmu wyraźny jest przede wszystkim w akcentowaniu aktywności gospodarczej i handlowej miasta, która miała świadczyć o nadzwyczajnej bożej łasce. Również obraz z Sali Czerwonej Apoteoza łączności Gdańska z Polską jest ideologicznym wyrazem ostatecznego triumfu miasta prowadzonego wolą Boga ku bogactwu i pomyślności. Kalwinizm wyznawały bogate rodziny rajców i patrycjuszy – Schachmannowie, Speimannowie, Uphagenowie, Brandesowie, a także artysta Daniel Chodowiecki.

Tekst na podstawie S. Kościelak „Wolność wyznaniowa w Gdańsku w XVI–XVIII wieku”

SŁAWOMIR KOŚCIELAK
doktor habilitowany, profesor nadzw. w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego. Tematyka badawcza: stosunki wyznaniowe w Gdańsku i Prusach Królewskich w XVI-XIX w.: reformacja i kontrreformacja, mniejszości religijne oraz kasaty klasztorne z początku XIX w., ponadto historia społeczna Pomorza, Wielkopolski i Kujaw ze szczególnym uwzględnieniem procesów awansu i regresu społecznego. Autor m.in. książek Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk – Kraków 2003; Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012 oraz szeregu artykułów, w tym Reformacja w małych miastach województwa pomorskiego. Próba podsumowania, „Zapiski Historyczne”, T. LXX, 2005, Z. 4. Dzieje wyznaniowe Prus Królewskich w XVI – XVIII wieku, [w:] Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka, Szkice z dziejów pod red. Edmunda Kizika, Gdańsk 2012, a ostatnio współredaktor tomu esejów Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej. W 500-lecie wystąpienia Marcina Lutra, tom I, Eseje, red. Edmund Kizik, Sławomir Kościelak, Gdańsk 2017. Członek Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, Instytutu Kaszubskiego, od 2014 r. prezes Towarzystwa “Dom Uphagena” w Gdańsku. Od 2008 r. organizator i kierownik studiów podyplomowych Gedanistyka na Wydziale Historycznym UG.