Elżbieta Koopman Heweliusz jest uważana za jedną z pierwszych kobiet-astronomek i nazywana „matką map księżyca”. Była drugą żoną słynnego astronoma Jana Heweliusza.
Elżbieta Koopman urodziła się 17 stycznia 1647 r. w Gdańsku w gdańskiej rodzinie kupieckiej, jej rodzicami byli zamożny kupiec Nicholas Koopman (1601-1672) i Joanna Mennings (1602-1679). Nicholas i Joanna pobrali się w Amsterdamie w 1633 r. Początkowo mieszkali w Amsterdamie , później w Hamburgu, a następnie w 1636 r. przeprowadzili się do Gdańska.
Fascynacja astronomią sprawiła, że córka Koopmanów, kilkunastoletnia Elżbieta zawarła znajomość z Janem Heweliuszem, naukowcem o międzynarodowej sławie, w którego kamienicy znajdowało się najlepsze wówczas obserwatorium świata. Małżeństwo Elżbiety Koopman z pięćdziesięciodwuletnim Heweliuszem w 1663 r. pozwoliło jej na rozwijanie pasji astronomicznej. Posiadała znajomość obsługi przyrządów astronomicznych, pomagała mężowi w prowadzeniu obserwacji oraz w zarządzaniu obserwatorium. Prowadziła korespondencję po łacinie z wieloma europejskimi naukowcami, znała też język angielski. Małżeństwo Heweliuszów dochowało się syna Adeodatusa, który zmarł jako dziecko (1664–1665) i trzech córek: Katarzyny Elżbiety (1666–1745) – późniejszej żony rajcy Głównego Miasta, Ernesta Langego, Juliany Renaty (1668–1707) – późniejszej żony łowczego Dietricha Mathiasa von Henrichsen oraz Flory Konstancji (1672–1734) – późniejszej żony rajcy Karla Adolfa Ferbera.
W 1677 król polski Jan III Sobieski zwolnił małżeństwo Heweliuszów z płacenia podatków związanych z warzeniem i sprzedażą piwa oraz przyznał Heweliuszowi roczną pensję; król wspierał również finansowo odbudowę zniszczonego obserwatorium.
Po śmierci Jana Heweliusza (1687) Elżbieta, dzięki stypendium króla Jana III Sobieskiego ukończyła i opublikowała w 1690 roku dzieło Prodromus astronomiae – ich wspólnie opracowany katalog 1564 gwiazd i ich pozycji. Dzieło składało się z trzech części: przedmowy (Prodromus), katalogu gwiazd (Catalogus Stellarum) i atlasu konstelacji gwiazd (Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia) Prodromus posługuje się metodologię i technologię zastosowaną przy tworzeniu katalogu gwiazd. Podaje przykłady użycia sekstansa i kwadrantu przez Jana Heweliusza przy obliczaniu długości i szerokości każdej gwiazdy. Catalogus Stellarum (katalog gwiazd) składa się z 183 kart, gwiazdy umieszczone są alfabetycznie według konstelacji, zawierają numery, wielkości i pozycje gwiazd wg duńskiego astronoma Tycho Brahe oraz wg Jana Heweliusza. Dane zawarte w katalogu były podstawą do tworzenia globusów nieba na początku XVIII wieku.
Elżbieta Koopman Heweliusz przeżyła męża zaledwie o 6 lat i zmarła w Gdańsku w 1693 roku. Została pochowana rodzinnym grobie Heweliuszów w gdańskim kościele św. Katarzyny.
W listopadzie 2018 roku miasto Gdańsk ustanowiło nagrodę dla kobiety naukowca “za wybitne osiągnięcia naukowe ze wszystkich dziedzin nauki”. Jej patronką została Elżbieta Koopman Heweliusz.
Ilustracje:
- Heweliusz przy pracy z żoną Elisabeth Koopmann – rycina Isaaka Saala wg Andreasa Stecha pochodząca z dzieła Machinae coelestis pars prior, 1673 r.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska - Domy Jana Heweliusza – fragment ryciny z dzieła Machinae coelestis pars prior, 1673 r.
Muzeum Historyczne Miasta Gdańska - Portret Jana Heweliusza – rycina Lambertusa Visschera wg Andreasa Stecha pochodząca z dzieła Machinae
coelestis pars prior, 1673 r.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska - Wizerunki instrumentów astronomicznych Jana Heweliusza z Machinae coelestis pars prior, 1673 r.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska
