28 kwietnia 2018 roku w Zielonej Bramie – Oddziale Muzeum Narodowego w Gdańsku nastąpi otwarcie wystawy „Portret w Gdańsku w XVI i XVII wieku”, na której zostaną zaprezentowane dzieła powstałe na przestrzeni dwóch stuleci: od początku XVI do końca XVII. Okres ten obejmuje „złoty wiek” rządzonego przez protestantów miasta – czasy największej jego świetności i osiągnięć na wielu polach: ekonomicznym, naukowym i kulturalnym.
Organizatorzy ekspozycji zaprezentują podobizny mieszkańców nadbałtyckiej metropolii: kupców, duchownych, uczonych, członków władz miejskich i ich rodzin. Stanowią one perspektywę gdańskiego społeczeństwa – odzwierciedlenie jego hierarchicznego podziału i obowiązujących w nim norm, ale także można je postrzegać jako medium pozwalające na kreację osobistego mitu i manifestację postaw filozoficznych, z którymi się identyfikowano. Ekspozycja będzie obejmować obiekty malarstwa, rysunku, rzeźby i medalierstwa. Łącznie 100 portretów obecnych w tym czasie w mieście nad Motławą, a ukazujących gdańszczan oraz osób z Gdańskiem związanych. Wśród nich zostaną zaprezentowane obiekty wcześniej niepokazywane w Gdańsku oraz nieodnotowane we wcześniejszej literaturze przedmiotu.
Wystawa jest podzielona na dwie części: Publiczny wizerunek oraz Osobisty mit, a otwierać ją będą portrety wyznaczające początek nowożytnych dziejów tego gatunku w mieście. Wśród nich pokazany zostanie, po raz pierwszy w Polsce, portret gdańskiego kupca Heinricha Schwarzwaldta, namalowany około 1540 roku przez Hansa Holbeina. W części wystawy poświęconej wizerunkom przedstawicieli władz w Gdańsku zostanie przybliżone między innymi zagadnienie wizualnej propagandy polegającej zarówno na tworzeniu pozytywnego wizerunku własnego, jak i ośmieszaniu politycznych rywali. Widzowie będą mogli obejrzeć też wizerunki uczonych i myślicieli – tych działających współcześnie w Gdańsku, jak i autorytetów starożytności, na których powoływał się między innymi Jan Heweliusz na frontyspisach swoich dzieł.
Pokazane w dalszej kolejności portrety duchownych luterańskich pozwolą prześledzić to, w jaki sposób w podobiznach zwolenników nauki Lutra i Melanchtona podjęto koncepcję portretu wypracowaną przez Lucasa Cranacha i jakim zmianom ulegała na przestrzeni czasu.
Część wystawy poświęconą oficjalnym wizerunkom gdańszczan zamykają portrety małżonków, zgodnie z panującym w interesującym nas okresie przekonaniem, że małżeństwo jest instytucją o podstawowym dla społeczeństwa znaczeniu, a małżonkowie winni są godnie wypełniać przypisane im role.
W drugiej części wystawy, poświęconej ujawniającym się w gdańskich podobiznach wątkom osobistym, pokażemy obiekty – miniatury portretowe i rysunki – powstałe z myślą o przekazaniu jako dar, dowód przyjaźni. Zaprezentowane zostaną także podobizny, w których portretowania manifestują przywiązanie do neostoicyzmu i wynikającej z niego postawy wobec pełnego niepewności i zagrożeń życia oraz wobec nieuchronnie zbliżającej się śmierci.
W portretach gdańszczan ich osobiste deklaracje były często uwidocznione za pomocą czytelnego dla odbiorców gestu retorycznego. Retoryka odgrywała ważną rolę w programie nauczania gdańskiego Gimnazjum, a w życiu codziennym znajomość symboliki gestu znamionowała człowieka ogłady, znającego reguły postępowania obowiązującego elity. W pokazywanych w tej części wystawy portretach gdańszczanie wykorzystują mowę gestu, by podkreślić przymioty charakteru, zwłaszcza szczerość – cechę pożądaną w nowożytnym społeczeństwie, z jego przywiązaniem do gry pozorów i zakładania masek.
W gdańskich portretach ujawnia się także przywiązanie do tradycyjnej idei osobowości w duchu starożytnej w genezie koncepcji czterech temperamentów. Szczególne miejsce w jej ramach zajmowało usposobienie melancholiczne; w XVII wieku melancholia oznaczała wyjątkowość osoby wybranej, obdarzonej specyficzną wrażliwością. W ten sposób ukazana została Konstancja von Holten Schumann w portrecie (D. Schultz, 1675), w którym nadto zawarta jest aluzja do imienia patrycjuszki. Z kolei w Autoportrecie Andreasa Stecha (ok. 1675) ujawnia się melancholia generosa artysty rozumiana jako źródło twórczego potencjału.
Wystawę zamyka grupa obiektów odnosząca się do kwestii teorii i praktyki w działalności malarza portrecisty w Gdańsku. Znajdzie tu miejsce rysunek Hansa Kriega Alegoria Sztuki, Wojny i Wieczności (1617), w którym – poprzez obecność autoportretu – określona została rola sztuki wobec przemijania i konfliktów. Z kolei w obrazie Alegoria Pychy Hermana Hana (ok. 1604) została zawarta ambiwalentna ocena portretu jako gatunku malarskiego w służbie próżności i pychy.
Na wystawie będzie można także zobaczyć archiwalia: Księgę Cechu Malarzy i Portrecistów oraz Księgę Pamiątkową Cechu Malarzy i Portrecistów, a także supliki do Rady Miejskiej, w których niezrzeszeni w cechu portreciści przedstawiają swoją sytuacje zawodową. Pokazane zostaną również XVII-wieczne inwentarze pośmiertne gdańskich mieszczan, w których wymienione zostały między innymi portrety.
Czas trwania wystawy: 29 kwietnia – 30 lipca 2018 r.
Kurator: Aleksandra Jaśniewicz
Aranżacja plastyczna: Dominika Gzowska
Tekst na podstawie materiałów Muzeum Narodowego w Gdańsku
Ilustracje: Muzeum Narodowe w Gdańsku, commons.wikimedia.org, gedanopedia.pl
