Kościół Św. Trójcy imponuje swoją wielkością, a oglądany od strony zachodniej zachwyca misternym szczytem wykonanym z ceglanych kształtek w początku XVI wieku. Budowla jest częścią zespołu klasztornego Braci Mniejszych Konwentualnych, w którego skład wchodzą kościół, kaplica św. Anny, dom ryglowy i przylegające do kościoła od strony południowej zabudowania klasztorne z wirydarzem.
Franciszkanie
Na mocy bulli papieża Marcina V dnia 9 października 1419 do Gdańska sprowadzono zakon franciszkanów, dla których na terenie Starego Przedmieścia powstał konwent. Pierwszy, niewielki kościół p.w. Wieczerzy Pańskiej (stanowiący obecnie część prezbiterium) wystawiono w latach 1422–1431. Równolegle wznoszono zabudowania klasztorne. W 1484 roku podjęto rozbudowę świątyni. Do 1495 roku przebudowano prezbiterium, następnie powstał trójnawowy, halowy korpus. Całość nakryto w roku 1493 wysokim, dwuspadowym dachem ceramicznym, którego więźba pochodziła podobno z rozbiórki stajni zamku krzyżackiego. Po wybudowaniu zachodniej fasady kościoła, w 1496 roku, najpewniej około roku 1505 wzniesiono kapicę Św. Anny – jeden z najwspanialszych zabytków polskiej architektury późnogotyckiej. W 1503 roku doszło tu do katastrofy budowlanej – zawaliła się nawa północna kościoła. Dalsze prace budowlane, prowadzone przez budowniczych franciszkańskich z południowych Niemiec, trwały do 1514 roku. Nad całością prac czuwali gdańscy mistrzowie murarscy: Direk Lange, Hans Bomgart, Matz Wartenberg, Gergen Blandau.
Reformacja
Podczas reformacji w 1525 kościół i klasztor zostały splądrowane. Od tego czasu liczba zakonników systematycznie malała, a kościół ubożał z powodu braku wiernych. Ostatecznie 30 IX 1555 kościół i klasztor przekazany został przez franciszkanów Radzie Miejskiej Gdańska. Księgozbiór franciszkański zasilił powstałą w klasztorze w roku 1596 Bibliotekę Rady Miejskiej Gdańska. W 1558 r. w klasztorze otwarto miejską, łacińską, protestancką szkołę teologiczną, w 1580 r. przemianowaną na Gimnazjum Akademickie. Rektorzy szkoły byli równocześnie pastorami kościoła św. Trójcy, gdzie w 1651 powstała luterańska parafia. Ważną rolę pełniła kaplica Św. Anny, w której odprawiano protestanckie nabożeństwa w języku polskim. Gromadziła ona mieszkających w Gdańsku Polaków i polskojęzycznych ewangelików. W XVII wieku prowadzono dalsze prace budowlane w kościele, m. in. dobudowano zakrystię. W wysokiej, 26-metrowej ścianie, tuż ponad środkowym oknem ściany zachodniej widnieje wykuta w granicie data odnowy kościoła – 1686.
Wyposażenie
W kościele przetrwało wiele elementów średniowiecznego wyposażenia i wystroju wnętrza, a także elementy wprowadzone w późniejszych wiekach przez gdańskich protestantów. Jednym z najstarszych i zarazem najpiękniejszych elementów w wystroju wnętrza są gotyckie stalle, mistrzowski zabytek pracy dawnych snycerzy. Te prawdziwe arcydzieła sztuki rzeźbiarskiej zostały wykonane z drewna dębowego w latach 1510–1511. Z tego czasu pochodzi oryginalna przegroda chórową, jedna z niewielu zachowanych w Polsce. Jednym z najcenniejszych skarbów wyposażenia jest wspierająca się na trzecim filarze ambona – najstarsza z zachowanych na Pomorzu Gdańskim. Wykonali ją w roku 1541 zakonnicy. Głosili z niej swą naukę katoliccy bracia, a w czasach późniejszych protestanci różnych denominacji. Głównym elementem protestanckiego wystroju świątyni był ołtarz z roku 1632 (zniszczony w 1945), którego główną ozdobą był obraz Ostatnia Wieczerza. Uwagę przykuwają zachowane monumentalne epitafia z XVI–XVIII w. gdańskich uczonych i patrycjuszy, związanych z Gdańskim Gimnazjum Akademickim, m. in.: Bartholomäusa Keckermanna, Christiana Abichta, Samuela Schelwiga, Heinricha Möllera, Michaela Harnischa, Laurenta Gablera, Martina Ravenwalta oraz Bonifacio Giovanniego Bernardino d’Oria, którego księgozbiór był zaczątkiem Biblioteki Gdańskiej. Do czasu ostatniej wojny istniały w kościele także dwa prospekty organowe. Duży wybudował Marten Friese w 1648 roku. Mniejszy wykonany został w latach 1703–1704 przez Tobiasa Lehmanna.
Okres napoleoński i okres pruski
Kompleks klasztorny ucierpiał poważnie w wyniku oblężeń miasta w 1807 i 1813 roku. W latach francuskiego „wolnego miasta” (1807–1815) kościół został zamieniony w magazyn odzieży wykorzystywany przez Francuzów, a następnie wraz z klasztorem stał się szpitalem. W największej klasztornej sali urządzili Francuzi magazyn siana. Wojskowe i szpitalne przeznaczenie zabudowań klasztornych utrzymano także po powrocie Gdańska pod władanie Prusaków.
Po II Wojnie Światowej
W 1945 roku przed Gdańskiem pojawiło się widmo zagłady. Wywóz dzieł sztuki prowadzony od 1943 r. z początku przebiegał jednak spokojnie i planowo, sporządzano niezwykle dokładne rysunki zabytków. W kościelnej kronice są też zdjęcia i spisy. Kościół Świętej Trójcy miał wiele szczęścia, bo duża większość jego wyposażenia ocalała. W 1947 roku zrujnowany kościół przekazano polskim Franciszkanom. Niestety świątynia i klasztor zostały poważnie uszkodzone podczas wojny. Szczęśliwie ocalała część nawowa i wszystkie szczyty wieńczące elewację zachodnią i wschodnią. Klasztor odbudowano do 1956, kiedy ulokowano w nim Muzeum Pomorskie. Do lat 50. XX w. odbudowano korpus nawowy, w latach 90. prezbiterium. Dopiero w 2006 roku odbudowano wieżę północną, zaś w 2009 wieżyczkę na sygnaturkę na dachu prezbiterium. Poszukiwanie zaginionych dzieł, rekonstrukcja i konserwacja zabytkowego wyposażenia świątyni trwa do dziś.
Pastorzy Kościoła Św. Trójcy
1580–1629 Jakob Fabricius
1631–1643 Johann Botsack
1643–1650 Abraham Calow
1651–1669 Johann Maukisch
1670–1682 Aegidius Strauch
1685–1715 Samuel Schelwig
1717–1730 Johann Georg Abicht
1732–1752 Albert Menon Verpoortenn
1753–1769 Ernst August Bertling
1770–1794 Wilhelm Paul Verpoortenn
1795–1802 vacat
1803–1807 Daniel Friedrich Rösner
1808–1811 Johann Samuel Schulz
1812–1844 Jakob Gottlieb Ehwald
1844–1885 Philipp Wilhelm Blech
1885–1902 Hermann Gustav Malzahn
1903–1933 Max Christian Gustav Rode
1934–1945 Walter Mahlau
Pastorzy Kaplicy Św. Anny
1546 Laurentius Prosper
1552 Johann Polonus
1563–1582 Matthias Miotke
1571–1575 Matthäus Dombrowsky
1581–1587 Abraham Sbasinius
1589–1598 Adamus Krüger
1599–1601 Nicolaus Volckmar
1602–1604 Gregorius Hoge
1604–1612 Carolus Milevitamus
1613–1615 Matthias Miotke
1615–1620 Melchior Pauli
1621–1623 Melchior Galliculus
1624–1632 George Neunichius
1632–1641 Johann Dorschius
1642–1653 Christian Pambius
1653–1671 Johann Heinius (diakon kościoła św. Trójcy)
1672–1677 Laurentius Fischer (diakon kościoła św. Trójcy)
1677–1688 Michael Engel (diakon kościoła św. Trójcy)
1689–1695 Johann Bunkius (diakon kościoła św. Trójcy)
1695–1709 Albert Pesavorius (diakon kościoła św. Trójcy)
1709–1729 Jędrzej Waszeta
1730–1734 Paul Świetlicki
1735–1737 Jan Jerzy Godlewski
1735–1773 Jan Duchna
1773–1785 Johann Gottfried Guzovius
1785–1795 Johann Wilhelm Lehmann
1796–1797 Matthias Crispin
1798–1855 Krzysztof Celestyn Mrongowiusz
1856–1859 vacat
1760–1871 Theodor Mill
Tekst: dr Anna Frąckowska
Ilustracje: Muzeum Narodowe w Gdańsku, Muzeum Narodowe w Krakowie, Archiwum Państwowe w Gdańsku, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska, Wikimedia Commons
