Dziś już jedynie pozostałości dawnego kościoła, dostrzec można przy ul. Zaroślak 18 w Gdańsku. Pierwotną świątynię w tym miejscu wzniesiono w latach 1633–1635 z inicjatywy pastora z Oruni, Eliasa Hirschfelda, jednocześnie obsługującego kaplicę św. Gertrudy. Niewielka przyszpitalna kaplica stała się niewystarczająca dla rzeszy podopiecznych przytułku, pielgrzymów i rosnącej ludności gdańskich przedmieść. Był to zarazem pierwszy od czasów reformacyjnych przemian religijnych w Gdańsku kościół zbudowany od początku na potrzeby wspólnoty protestanckiej (a nie przejęty od katolików jak pozostałe świątynie Gdańska).
Jego budowniczym był Rajnold de Clerck. Była to budowla jednonawowa, o konstrukcji ryglowej z wieżą, zorientowana równolegle, dłuższym bokiem wzdłuż Kanału Raduni. We wnętrzu znalazły się cenne obrazy, m.in. autorstwa Andreasa Stecha. Drewniana konstrukcja kościoła już 20 lat od wybudowania, w 1656 r., w następstwie drugiej wojny szwedzko-polskiej, została rozebrana przez mieszkańców Gdańska w ramach przygotowań do oblężenia szwedzkiego.
Niektóre z elementów jego wyposażenia trafiły wówczas do innych świątyń, ambona do kościoła na Oruni, dzwon do Rokitnicy na Żuławach Gdańskich, organy do zboru w Ujeścisku, marmurowa późnorenesansowa chrzcielnica do kościoła w Pruszczu Gdańskim. Misa chrzcielna tej ostatniej, bogato zdobiona scenami biblijnymi i cytatami z Biblii przechowywana jest obecnie w gdańskim Muzeum Narodowym i jest jedyną pamiątką po pierwotnym kościele Zbawiciela. Po potopie szwedzkim posługę duszpasterską ponownie przeniesiono do szpitalnej kaplicy św. Gertrudy.
W latach 1695-1697 kościół został wzniesiony na nowo jako Kościół Zbawiciela (niem. Salvatorkirche). Stało się to po tym, jak nowa linia gdańskich fortyfikacji obronnych przecięła w połowie XVII stulecia teren dawnej podgdańskiej miejscowości Petershagen, a większość jej mieszkańców zdecydowała się przeprowadzić na teren chroniony miejskimi murami. Tym razem posadowiono go na Zaroślaku Wewnętrznym, bezpośrednio nad Kanałem Raduni, na wprost mostu przerzuconego przez ten kanał, u podnóża Biskupiej Górki.
Budowniczym świątyni był Barthel Ranisch (1648-1701) – architekt, murator miejski i historyk architektury, starszy cechu murarzy w Gdańsku. Był on budowniczym kilku gdańskich świątyń. Zbudował Kaplicę Królewską, kościół Jezuitów w Starych Szkotach, kościół i klasztor Franciszkanów Reformatów na Chełmie. Przebudował Kościół Bożego Ciała, wieżyczkę kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz rozbudował klasztory karmelitów i brygidek.
Kościół na Zaroślaku powstał zapewne według projektu Petera Willera, niderlandzkiego architekta i grafika działającego w Gdańsku. Budowlę o cechach barokowych wzniesiono w konstrukcji ryglowej. Była zorientowana na osi wschód-zachód, otynkowana, z murowaną wieżą od strony wschodniej, nakrytą hełmem z latarnią. Korpus miał formę jednoprzestrzennego, jednonawowego wnętrza na planie wydłużonego, wąskiego prostokąta. Doświetlony był przez rzędy symetrycznych, łukowato zamkniętych okien w ścianach bocznych i podobne trzy okna w prezbiterium. Sala zamknięta była kolebkowym, drewnianym sklepieniem i nakryta wysokim, dwuspadowym dachem. Wnętrze posiadało ponadto dwie empory, zachodnią nad i za ołtarzem oraz wschodnią nad wejściem głównym.
Do zboru przeniesiono ołtarz i ambonę z kaplicy św. Gertrudy. Nadto wyposażenie wnętrza stanowiły proste drewniane ławy i pojedyncze obrazy. Na wieży umieszczono zegar z pierwszego kościoła Zbawiciela, z lat 30. XVII wieku. W 1738 roku w kościele zainstalowano organy autorstwa gdańskiego organmistrza Andreasa Hildebrandta.
Kościół był kilkakrotnie niszczony, podczas kolejnych oblężeń miasta w latach 1734, 1807 i 1813. W okresie 1807–1813 był zamieniony przez Francuzów na magazyn prochu strzelniczego. W 1814 roku, podczas opuszczania miasta przez wojska napoleońskie, do świątyni został wrzucony granat w wyniku czego budynek został poważnie zniszczony, a jego odbudowę zakończono dopiero ok. 1860 roku. W czasie ostatnich prac renowacyjnych, w 2 poł. XIX wieku, świątyni nadano cechy neogotyckie dostawiając m. in. przypory, zmieniając okna na ostrołukowe i wprowadzając maswerki. Zmieniano także wystrój wnętrza, od roku 1881 w ołtarzu głównym znajdował się obraz Jezus błogosławi dzieci gdańskiego malarza Wilhelma Augusta Stryowskiego.
Przy kościele istniał również cmentarz, od wezwania zboru zwany z czasem cmentarzem Zbawiciela (popularnie Salwatorem).
W 1945 roku, w wyniku działań wojennych, budowla została prawie doszczętnie zniszczona. Do dnia dzisiejszego przetrwał jedynie dolny fragment wieży, sięgający II kondygnacji. W 1965 r. zabezpieczono te pozostałości jako trwałą ruinę. W latach 70.-80. XX w. mieścił się tu butik, a obecnie wieża jest siedzibą firmy „Nieruchomości-Baszta”. W świadomości gdańszczan zatarła się świadomość istnienia w tym miejscu kościoła, o czym świadczy choćby nazwa działającej tu firmy.
Pastorzy kościoła Zbawiciela na Zaroślaku
1635–1641 Elias Hirschfeld
1641–1652 Casper Prüser
1652–1656 Isaac Fabritius (Schmidt)
1711 – 1711 Constantin Fehlau
1711–1715 Samuel Krüger
1715–1727 Johann David Henrichsdorf
1727–1744 Heinrich Keltz
1744–1754 Johann Gottlieb Pfenning
1755–1776 Reinhold Ernst Scheffler
1776–1812 Johann Jacob Neuröhs
1812–1825 Johann Jacob Schalck
1826–1832 Johann Wilhelm Ludwig Bärreysen
1832–1877 Karl Adolph Blech
1878–1911 Alfred Agaton Woth
1911–1940 Bernhard Louis Wilhelm Meyer
1940–1945 Martin Hesekiel
Tekst: dr Anna Frąckowska
Ilustracja: Projekt wzmocnienia konstrukcji kościoła Zbawiciela na gdańskim Zaroślaku, wykonany na rysunku inwentaryzacyjnym budynku, F.G. Fuchs, 1816 r.
Z zasobów Archiwum Państwowego w Gdańsku
Fotografie archiwalne: fotopolska.eu, commons.wikimedia.org
