Wielka Sala Rady w Ratuszu Głównego Miasta w Gdańsku, zwaną Salą Czerwoną, jest najcenniejszym i najbardziej reprezentacyjnym wnętrzem tej budowli. Jest też największym z dzieł Hansa Vredemana de Vries, który opracował dla niej kompleksowy projekt wystroju wnętrza: dekoracji architektonicznej, malarskiej i snycerskiej z intarsjami. W latach 1594–1595 wykonał, z synem Paulem, wszystkie dekoracje malarskie, z których zachował się jedynie cykl złożony z siedmiu obrazów alegorycznych, stanowiący najważniejszą część programu dekoracyjnego ścian i największy z zachowanych w tym miejscu zbiór prac malarskich mistrza. Do Gdańska przybył w roku 1592, jako architekt, fortyfikator, z zamiarem wzięcia udziału w konkursie na projekt umocnień obronnych przy Twierdzy Wisłoujście i Motławie. W październiku tego roku podpisał z Radą jednoroczny kontrakt na architekta miejskiego. W trakcie pobytu w Gdańsku podejmował również prace dekoracyjne i malarskie. W roku 1594 wykonał na zamówienie Rady Miasta zaginiony podczas ostatniej wojny, obraz: „Orfeusz wśród zwierząt” dla Dworu Artusa w Gdańsku. Po całkowitej akceptacji tego dzieła Rada Miasta zleciła mu kolejne zadanie – dekorację Wielkiej Sali Rady. W roku 1594, wraz z synem Paulem, wykonał malarskie zlecenie na stropie. Nowożytna dekoracja na stropie gotyckiej konstrukcji belkowej była dla Rady Miasta nie dość satysfakcjonująca. Strop Hansa Vredemana zastąpił nowy, z lat 1608–1611, z cyklem malarskim Izaaka van den Blocke. Równolegle z pracami na stropie, w warsztacie gdańskiego stolarza i snycerza Szymona Herle powstał, według projektu Hansa Vredemana nowożytny wystrój ścian. W roku 1595 powstało siedem dużych obrazów sztalugowych: Sprawiedliwość, Mądrość, Pobożność, Zgoda, Wolność, Stałość oraz Sąd Ostateczny. Obrazy Hansa Vredemana de Vries do czasu ostatniej wojny dotrwały w dobrym stanie. W czerwcu 1943 roku, wraz z kilkoma innymi obrazami zdobiącymi wnętrza ratuszowe zostały zdemontowane i wywiezione od Morzeszyna koło Przywidza. W ten sposób uniknęły zniszczenia, jakiemu uległ ratusz, zbombardowany w marcu 1945 roku. W czerwcu, tuż po zakończeniu działań wojennych, obrazy Vredemana, przywieziono do Gdańska. W 1970 r. gdański cykl malarski Vredemana powrócił na swoje miejsce w Sali Czerwonej.
Sprawiedliwość
Przestrzeń obrazową organizuje prostokątne, przelotowe wnętrze renesansowe, pełniące rolę sali sądowej z płaskim stropem. Wstęp niego otwierają dwie arkady, wsparte na trzech kolumnach toskańskich, ustawionych na wysokich cokołach. Na trzonie kolumny środkowej umieszczono podstawowe, charakterystyczne dla całego cyklu symbole: Tablice Dekalogu, zwieńczone trupią czaszką, na ich tle otwartą księgę Ewangelii, zwieńczoną główką dziecięcą, poniżej prostokątną tablicę z napisem: IVS PATRIUM (Prawo Ojczyste). Spod napisu wyzierają litery poprzedniej inskrypcji: PREVILEGIO. W sali sądowej przedstawiono jednocześnie dwie rozprawy, po stronie lewej – przed sądem sprawiedliwym i po stronie prawej – przed sądem niesprawiedliwym. Trybunał sprawiedliwy składa się z sześciu brodatych mężczyzn, z krótko podciętymi włosami, siedzących zwartym szeregiem na ławie przyściennej, po bokach przewodniczącej rozprawie, alegorii Sprawiedliwości. Przedstawiona została jako siedząca na wysokim tronie z baldachimem, na zaplecku którego widnieje określający ją napis: IUSTITIA nad nim imię Jahwe w promieniach, Alegorię Sprawiedliwości przedstawiono w postaci, pełnej dostojeństwa i elegancji, ślepej kobiety z koroną na głowie i charakterystycznymi dla niej atrybutami (miecz i waga o równych szalkach). Sędziowie, o twarzach emanujących powagą i spokojem, znacząco ukrywający dłonie w rękawach swoich długich, podbitych futrem płaszczy, sadza przewidzianego przez pachołka przestępcę. Trybunał niesprawiedliwy również składa się z sześciu mężczyzn w sile wieku, siedzących na ławie przyściennej, po bokach przewodniczącej rozprawie alegorii Niesprawiedliwości. Sędziowie o twarzach pełnych niepokoju i podniecenia, ubrania w długie płaszcze i czworokątne czapki. Alegoria Niesprawiedliwości, pod postacią kobiety z koroną na głowie, trzymającej w lewej ręce miecz, a w prawej wagę o nierównych szalkach, także siedzi na podwyższonym tronie, ale z półkolistym baldachimem i bez imienia Jahwe na zaplecku.
Mądrość
Przestrzeń obrazową organizuje otwarte w głąb jedną arkadą hala kolumnowa, zasklepiona beczkowo, pełniąca rolę Sali posiedzeń Rady. Obradom przewodniczy alegoryczna postać kobieca z berłem i lancą, siedząca w głębi sali na tronie, umieszczonym na wysokim piedestale, pod baldachimem. Napis identyfikujący nad jej głową, na zapleczu tronu, określa ją jako: UTILITAS PATRIAE, czyli: Pożytek Ojczyzny. Nad powyższą dewizą, wskazującą cel mądrej Rady, w zwieńczeniu tronu umieszczono symbole najwyższego autorytetu moralnego – tablice Dekalogu, a nad nimi, na tle świetlistego kręgu imię Jahwe. Na pierwszym planie, począwszy od lewej krawędzi obrazu, widoczna jest cnota RECTITUDO (Prostoty), dalej alegorie: SCIENTIA (Wiedzy), i IMAGINATIO (Umiejętności Szerokiego Spojrzenia na Problem), EXPERIENTIA (Doświadczenia) oraz PROVIDENTIA (Przewidywania). Po stronie przeciwnej, na prawo od tronu, widać kolejno: PERSEVERANTIĘ (Wytrwałość), LABOR (Pracę), Atlasa dźwigającego glob ziemski, ALACRITAS (alegoria personifikująca cnotę umiejętności szybkiego decydowania) oraz FEDUCIĘ (Wierność). Na końcu, znowu na planie pierwszym widoczna jest FACILITAS (Łagodność). Poza salą obrad, po prawej stronie obrazu, sceny obrazujące zjawiska przeciwstawne pozytywnym wartościom Rady. W prawym dolnym narożu obrazu, u wejścia do sali obrad, prezentowana jest scena nawiązująca do flamandzkiego przysłowia o zasypywaniu studni, kiedy cielę utonęło. Na dalszym planie chłop zamykający drzwi obory, gdy wilk już porwał owcę. Oba epizody są przeciwstawne zdrowemu rozsądkowi i przezorności.
Pobożność
Większość powierzchni obrazu kształtuje wnętrze gotyckiej bazyliki trójnawowej z nawą środkową. Na pierwszym planie obrazu, przed arkadami i na stopniach wiodących do świątyni przedstawiono alegorię, zawierające wskazanie etyczne, zarówno dla duchowieństwa, jak i rządców państwa. W lewej arkadzie widzimy postać wstępującego po schodach kapłana żydowskiego, w mitrze i z tarczą na plecach, towarzyszy mu inskrypcja: RELIGIO. Kapłan zwraca się w lewo, do stojącego niżej mężczyzny, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, określonego łac. Inskrypcją: OBEDIENTIA (Posłuszeństwo). Wydarzenie historyczne o symbolicznym znaczeniu, zawierające zasadniczą ideę obrazu rozgrywa się we wnętrzu świątyni. W połowie nawy głównej, w części rozświetlonej, po stronie prawej widać postać młodego mężczyzny z insygniami władzy królewskiej (korona i berło) siedzącego na tronie, usytuowanym pośród grona słuchaczy, zgromadzonych wzdłuż międzynawowej ściany arkadowej. U podnóża tronu jest napis: IOSIAS REX. Po prawej stoi kobieta, ze złożonymi modlitewnie dłońmi czyli PIETAS. Po przeciwnej stronie nawy również wzdłuż międzynawowej ściany arkadowej przedstawiono pozostałych służących króla. Dwunastu mężczyzn w różnym wieku, ze skrzyżowanymi na piersiach rękami, albo gestykulujących określono jako: ORATIO. Judejski król Jozjasz doprowadził do reformy kultu Jahwe, polegającej na radykalnym oczyszczeniu świątyni z pogańskich naleciałości w postaci obcych kultów. Doprowadził również do odkrycia ksiąg Mojżesza, znanych jako Deuteronomium, czyli autentycznych dokumentów woli Jahwe. Po prawej stronie obrazu znajdują się dwa przykłady bałwochwalstwa za Starego Testamentu, stanowiące przeciwieństwo prawdziwego kultu, jaki zaprezentowano we wnętrzu świątyni. W scenie zatytułowanej: IDOLATRIA przedstawiono króla Salomona klęczącego przed bóstwem w postaci kobiety w koronie i z berłem, siedzącej na wysokim tronie pod architektonicznym baldachimem. Dwie kobiety zachęcają go do adoracji bóstwa.
Zgoda
Tłem dla sceny Zgody jest fantastyczne wnętrze, składające się z olbrzymiej nawy, na kształt jońskiej hali kolumnowej, przykrytej trójprzęsłowym sklepieniem beczkowym, z okrągłym otworem w środku centralnego przęsła i olbrzymiej apsydy z kopułą. W apsydzie umieszczony został ołtarz z napisem: CONCORDIA i stojące na jego mensie tablice Dekalogu, a na ich tle księga Ewangelii oraz imię Jehowy pod sklepieniem. Za ołtarzem, przy tablicach Dekalogu stoją, widoczne do połowy alegorie cnót teologicznych: Wiary, w postaci kobiety z krzyżem i Miłości, w postaci kobiety karmiącej dziecko. Przed ołtarzem widzimy sekstet instrumentalno – wokalny, składający się z kobiet grających na cytrze, harfie i wiolonczeli oraz trzech śpiewaczek (instrumenty muzyczne uważane były za symbole Zgody). Wewnątrz nawy zgromadzono dalsze personifikacje cnót, stanowiących przymioty Zgody. Poczet otwiera para alegorycznych postaci kobiecych witających się uściskiem dłoni, usytuowana w połowie nawy głównej, w pobliżu kolumnady międzynawowej. Pierwszej z nich towarzyszy pies i łaciński napis: FIDELITAS (Wierność), drugiej towarzyszy jagnię i napis: CLEMENTIA (Łagodność). Następny motyw to para całujących się alegorii Pokoju i Sprawiedliwości, usytuowana centralnie, u progu świątyni, na osi zapoczątkowanej przez ołtarz. Pierwszą z nich określa łac. napis: PAX oraz charakterystyczne atrybuty: miecz ze złamanym w połowie ostrzem i parą gołębi na jelcu oraz wieniec z gałązki oliwnej na głowie. Cnocie Sprawiedliwości towarzyszy napis: IUSTITIA. Przy jej lewym boku widzimy fragmentaryczny wizerunek alegorii Czujności (w postaci żurawia) przypominającej, że zachowanie Pokoju i Sprawiedliwości wymaga czujnej postawy. Na prawo od alegorii Sprawiedliwości, na tle środkowego interkolumnium stoi półnaga postać kobieca z kolczastą gałązką i otwartą książką, określona łac. napisem: VERITAS (Prawda). Po tej samej stronie, przy prawej kolumnie arkady otwierającej widok na wnętrze świątyni, stoi rycerz w rzymskim stroju, uwieńczony wieńcem laurowym z proporczykiem i tarczą. Towarzyszy mu łac. napis: BENIVOLENTIA (Życzliwość). Przed opisaną postacią, na stopniach wiodących do świątyni, brodaty mężczyzna z wieńcem na głowie, ubrany w krótką tunikę i płaszcz przypominający togę, wita się uściskiem dłoni z mężczyzną w stroju rycerza z lwią skórą, której paszcza nakrywa mu głowę tworząc rodzaj hełmu. Wyobrażają oni bohaterów antycznych: Ulissesa i Diomedesa, symbolizujących połączenie powagi i mądrości z dzielnością i siłą. Na obrazie przedstawiają alegorię określoną napisem: AMICITIA (Przyjaźń). Tłem dla sceny Niezgody jest fasada olbrzymiej budowli w typie pałacowym. Na dziedzińcu, toczy się zaciekła bójka między trzema, półnagimi, starymi kobietami, z wężami zamiast włosów, przedstawiającymi trzy piekielne Furie: Alekto, Tisifonę i Megerę reprezentujące: gniew szukający zemsty, chciwość i rozwiązłość. Odpowiednikami walczących Furii są półnadzy mężczyźni, o dzikim wyglądzie, okładający się kijami.
Wolność
Kompozycja obrazu odbiega od wcześniej przyjętego schematu. Miejscem akcji jest otwarta przestrzeń plenerowa, z mniejszym niż dotąd udziałem architektury. Zamiast sali posiedzeń, czy świątyni artysta wprowadza otwarty na wszystkie strony, jednokondygnacyjny, dwuarkadowy portyk kolumnowy porządku toskańsko-korynckiego, przez który przejeżdża tryumfalny orszak Wolności, stanowiący główną, pierwszoplanową scenę, rozgrywającą się na całej szerokości obrazu. Na czele orszaku kroczy chorąży, z ogoloną głową, w antycznym stroju. Niesie sztandar, na którym widnieją dwa symbole wolności: pileus, zatknięty na drzewcu (w starożytności nosili go niewolnicy obdarzeni wolnością) i przełamane kajdany, wyhaftowane na proporczyku. Za nimi postępuje, tanecznym krokiem potrząsając tamburynem młody muzykant. W obrazie dominuje tryumfalny orszak alegorii Wolności, jadącej na kwadrydze, otoczonej personifikacjami cnót, ciągnących jej zaprzęg zamiast koni. Alegoria Wolności przybrała postać młodej kobiety, z wieńcem dębowym na włosach, siedzącej na tronie pod baldachimem. W prawej ręce trzyma otwartą księgę, która zgodnie z widocznym na jej kartach napisem: IURA ET LEGES oznacza kodeks praw; w lewej, niby berło trzyma drzewce młodej palmy, zakończone pióropuszem liści – symbol nieugiętości i zwycięstwa. Na platformie kwadrygi, u stóp tronującej widzimy wilka leżącego wraz z jagnięciem i siedzącego opodal kota. Nad głową alegorii Wolności widnieje określający ją napis: LIBERTAS, zaś nad baldachimem rydwanu, dwa uskrzydlone anioły w locie, podtrzymuje kartusz z napisem: GLORIAM DEO PAX HOMINIBUS DE BONA VOLUNTATE. Nad nimi widoczne imię Jehowy w promienistym kręgu. W ścisłym związku z tryumfującą personifikacją Wolności pozostają otaczające jej pojazd i ciągnące go alegorie cnót postępujące parami. Dwie najbliższe towarzyszki tryumfującej kroczą po obu stronach kwadrygi, z dłońmi wspartymi na jej platformie. Są to: alegoria Prawdy, w postaci wpół obnażonej kobiety, z wieńcem na głowie i ciernistą gałązką, określona łacińskim napisem: VERITAS i alegoria Rozumu, w postaci kobiety z wędzidłem w ręku, określona łacińskim napisem: RATIO. Straż przednią w pochodzie cnót kardynalnych pełnią alegorie: Sprawiedliwości, w postaci ślepej kobiety, z mieczem, wagą i koroną na głowie, określonej łac. napisem: IUSTITIA i Męstwa – to kobieta niosąca kolumnę (symbol siły duchowej), określonej łac. napisem: FORTITUDO. Druga para alegoryczna w tym zaprzęgu to PRUDENTIA (Roztropność) ze zwierciadłem w dłoni i wężem owiniętym dookoła prawego przedramienia oraz TEMPERANTIA (Umiarkowanie) przelewająca wino z dzbanka do pucharu. Tryumfalny orszak Wolności zamykają tańczące za rydwanem postacie – dwie kobiety i jeden mężczyzna potrząsający tamburynem. Nad nimi widoczne imię Jehowy w promienistym kręgu.
Treściowy program obrazu zamykają trzy sceny drugoplanowe, z których dwie pierwsze nawiązują do tryumfu Wolności, a trzecia to antytetyczna scena Niewoli. Przy lewej krawędzi obrazu znajduje się biblijna scena przejścia Żydów przez Morze Czerwone: dwie ściany spiętrzonych pionowo fal, które rozstąpiły się na znak dany laską przez Mojżesza oraz słup obłoku w górze, wytyczający drogę uchodźcom. Pośrodku drugiego planu, w kolistej architekturze amfiteatru, zbliżonego formą do rzymskiego Coloseum, rozgrywa się scena z historii starożytnej, którą identyfikuje łac. napis: T. OUINTIUS, widoczny na arenie. Scena przedstawia owacyjne powitanie, przez ateńczyków rzymskiego bohatera – konsula Ouintiusa, który uwolnił ich spod jarzma Filipa Macedońskiego. Trzeci odcinek drugiego planu, przy prawej krawędzi obrazu, poświęcono scenie związanej z utratą Wolności. Na tle górzystego krajobrazu, z miastem i zamkiem dostrzegamy zatokę ze statkami, do których żołnierze pędzą skutych jeńców; jednego z nich przywiązany został do słupa.
Stałość
Przestrzeń obrazu to hala kolumnowa porządku toskańskiego, ukazana frontalnie, przykryta sklepieniem beczkowym z kasetonami. W punkcie centralnym znajduje się ołtarz usytuowany na kilkustopniowym podium, na tle pejzażu widocznego w prześwicie arkady. Na mensie ołtarza stoją tablice Dekalogu, a przed nimi otwarta księga Ewangelii oraz dwa symboliczne naczynia: czara i kielich. Na antepedium ołtarza widnieje owalny kartusz z łacińskim napisem: IUSTITIA. Ołtarz poświęcony Sprawiedliwości jest punktem kulminacyjnym. Drugi akcent kompozycyjny stanowi pierwszoplanowa scena biblijna, z życia siedmiu braci Machabeuszów, rozgrywająca się przed wejściem do świątyni. Pośrodku sceny przedstawiono najstarszego z braci, w roli cnoty Cierpliwości. Przed i za nim, równolegle do ciągów kolumn ograniczających przestrzeń świątyni stoją, jeden obok drugiego, bosonodzy męczennicy, w krótkich tunikach z wieńcami laurowymi na głowie i modlitewnie złożonymi rękami. Przed alegorią Cierpliwości, po lewej stronie obrazu stoi również matka siedmiu męczenników wspierająca cierpliwość synów w znoszeniu tortur. Po lewej stronie obrazu, na tle rozległego pejzażu przedstawiono pięć epizodów ikonograficznych, będących rozszerzeniem programu sceny środkowej. Na wysokości ołtarza, z tablicami Dekalogu i księgą Ewangelii, po raz drugi umieszczono w obrazie motyw męczeństwa Machabeuszów (scenę gotowania męczenników w kotle i przyglądającą się temu zdarzeniu matkę, wznoszącą razem z nimi modły). Na prawo, w kierunku ołtarza, w scenie centralnej, przedstawiono dwa dalsze przykłady mówiące o stałości w wierze i poświęceniu dla niej – kamienowanie św. Piotra w Lystrze i męczeńską śmierć św. Stefana. Na najwyższym wzniesieniu, na wysokości architrawu świątyni przedstawiono ofiarę Izaaka, będącą jednocześnie dowodem stałości Abrahama w całkowitym poddaniu się woli bożej. Ostatni przykład Stałości zaczerpnięto z historii politycznej Rzymu, w postaci Mucjusza Scevoli, z ręką w ogniu, by przypomnieć o potrzebie wytrwałości i posłuszeństwa obowiązkom moralnym, aż do ostatnich granic.
Tekst: Wioleta Pieńkowska-Kmiecik
Ilustracje ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Gdańska
Literatura przedmiotu:
1. E. Iwanoyko, Sala Czerwona, Gdańsk 1986
2. Dokumentacja opisowo-konserwatorska z przebiegu prac konserwatorskich przy siedmiu obrazach Hansa Vredemana de Vriesa z Sali Czerwonej, oprac. E. Lewandowska, Gdańsk 2002.