Kościół Mariacki (Konkatedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) jest największym ceglanym kościołem świata. Jej bryła znacznie przewyższająca kubaturą i rozmiarami katedry w Pelplinie, czy Królewcu jest w obecnym kształcie dziełem XV wieku. Pierwsza świątynia o tej samej nazwie stanęła w tym miejscu w roku 1240 jako kościół parafialny Głównego (Prawego) Miasta. Ostatnie pozostałości tej świątyni rozebrano w roku 1425 podczas przebudowy chóru. Ta pierwotna, dziś już niezachowana budowla została powiększona w roku 1343 o potężną przybudówkę w formie bazyliki. Z tego czasu także pochodzi nawa środkowa oraz dwa dolne piętra dzwonnicy z przyległymi do niej kaplicami. Autorem projektu był twórca najstarszej gotyckiej części Ratusza Głównego Miasta pochodzący z Lubeki Heinrich Ungeradin. Pomiędzy rokiem 1380 a 1447 dobudowano tylną część kościoła wraz z trójdzielną nawą poprzeczną oraz chór. Podwyższono także dzwonnicę o kolejne dwa piętra. Ostatecznie w latach 1483–1498 podwyższając boczne nawy budowli nadano jej charakter kościoła halowego. Dopiero w roku 1502, a więc niemal w przededniu Reformacji mistrz Hetzel dokonał zamknięcia sklepienia bazyliki. Istnieje teoria, że aktualnie tępo zakończona dzwonnica miała posiadać ozdobny, smukły hełm, z którego budowy zrezygnowano, modelem konstrukcyjnym hełmu wieżowego miałoby być według tej teorii gotyckie tabernaculum znajdujące się we wnętrzu kościoła. Te kolejne etapy trwającej 160 lat budowy, nie zawsze będące ścisłą realizacją poprzednich założeń, pozostawiły ślady w postaci pozornie dziwnych załamań ścian, czy kończącego się nagle w połowie ostrołukowego okna w ścianie południowej.
Surowa, majestatyczna budowla, nazywana przez poetów zaklętą w kamień siłą Hanzy, była wyrazem mocy Boga górującego nad siłami przyrody oraz ludźmi. Kościoły średniowiecza z założenia miały wyrażać myśl, którą później ks. dr Marcin Luter nazwał słowami „warownym grodem jest nasz Bóg”. Najpiękniejszym tego przykładem jest bez wątpienia gdański Kościół Mariacki.
Bazylikę wieńczą smukłe wieżyczki, z których dwie, po stronie południowej, zdobią ogromne tablice miedziane z zatartymi już przez czas i warunki atmosferyczne inskrypcjami. Tablice te upamiętniały pożary kościoła w XVII wieku spowodowane uderzeniami piorunów w najwyższe elementy budowli. W bezpośrednim sąsiedztwie świątyni znajdował się cmentarz. Zgodnie z decyzją komtura gdańskiego z 1363 roku były na nim chowane zarówno osoby bogate jak i biedne. Miejscem pochówku prałatów oraz patronów kościoła były jego krypty. Jedyną pozostałością cmentarza, jaka zachowała się do dziś, jest brama cmentarna wychodząca na ulicę Chlebnicką.
W roku 1529 odprawiono w Kościele Mariackim pierwsze nabożeństwo protestanckie, ale aż do roku 1572 katolicy zachowali główny ołtarz kościoła. Do kogo miała należeć świątynia było przedmiotem długich sporów pomiędzy katolikami a protestantami. Ostatecznie, dla celów kultu katolickiego wzniesiono w latach 1678–1681 w pobliżu kościoła kaplicę ufundowaną przez króla Jana III Sobieskiego, prymasa Andrzeja Olszowskiego oraz gdańskich katolików. Główną świątynią ewangelicką Gdańska Kościół Mariacki pozostawał do roku 1946, w którym został przekazany wiernym katolickim.
W wyniku II wojny światowej kościół uległ znacznym uszkodzeniom. Zniszczeniu uległa niemal połowa sklepień, część szczytów gotyckich, spłonął dach oraz większość wieżyczek narożnych. Niezwykle bogate wyposażenie uległo rozproszeniu, część zaginęła. Sławny przed wojną skarbiec Kościoła Mariackiego na który składały się bezcenne naczynia oraz szaty liturgiczne, a także relikwiarze w znacznej mierze zaginął. Niewielka część zbiorów znajduje się obecnie w Muzeum Św. Anny w Lubece, a znaczna część wyposażenia w Muzeum Narodowym w Warszawie. Spośród kolekcji przedmiotów liturgicznych jednymi z najciekawszych były szaty uszyte ze zdobytych podczas wypraw krzyżowych cennych bliskowschodnich tkanin, przekazane prawdopodobnie przez rycerzy krzyżowych powracających z Ziemi Świętej.
W roku 1946 zaginął stojący we wnętrzu świątyni pomnik ks. dr Marcina Lutra dłuta Rudolfa Siemeringa, królewieckiego mistrza, autora między innymi pomnika Jerzego Waszyngtona w Filadelfii wykonany w 1883 roku.
Dzięki staraniom kolejnych proboszczów Kościoła Mariackiego rozproszone wyposażenie powoli powracało w mury świątyni. Najcenniejszymi jego elementami są wspaniały bogato rzeźbiony i złocony ołtarz główny z lat 1511–1517, dzieło Mistrza Michała z Augsburga (zwanego też Czarnym Michałem – Michael Schwarz) – jedna z najwybitniejszych prac późnego gotyku. Część malarska utrzymana jest w stylu Albrechta Dürera, oprawa snycerska jednak została zastąpiona w roku 1870 przez rekonstrukcję z powodu znacznych uszkodzeń wyrządzonych przez owady. Innym bezcennym zabytkiem jest późnogotycki zegar astronomiczny z roku 1564 toruńskiego mistrza Hansa Düringera. Zgodnie z legendą Rada Miasta kazała oślepić zegarmistrza, aby Gdańsk pozostał jedynym miastem mogącym się poszczycić podobnym cudem średniowiecznej techniki.
W Kaplicy Bractwa św. Rajnolda (jedno z Bractw– Ław gdańskiego Dworu Artusa) znajdował się , przechowywany dziś w Muzeum Narodowym w Gdańsku, obraz Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”, największy łup wojenny gdańszczan zdobyty w roku 1473 przez gdańskiego kapra Pawła Beneke podczas wojny Hanzy z Anglią.
Na szczególną uwagę zasługuje też gotycka Grupa Ukrzyżowania na belce tęczowej dłuta Mistrza Pawła (jednego z uczniów Wita Stwosza) z roku 1517, „Piękna Madonna” Gdańska, polichromowana rzeźba w piaskowcu z lat 1410–1430, brązowa ośmioboczna chrzcielnica, arcydzieło ludwisarstwa odlane w Utrechcie w 1557 roku oraz skromny nagrobek Martina Opitza, zmarłego w Gdańsku na dżumę w 1639 roku jednego z najważniejszych poetów niemieckiego baroku, a także kaplice cechowe ukazujące całe spektrum stylów od gotyku po rokoko.
Tekst: Krzysztof Jachimowicz, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska
Ilustracja współczesna: fotolia.com
Fot. rycin: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska
