29–30 września 2017 r. (piątek, sobota)
Centrum św. Jana, ul. Świętojańska 50, Gdańsk
Organizatorzy: Instytut Historii na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Instytut Historii Sztuki na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego we współpracy z Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku
Gdy w 1517 r. dr Marcin Luter, mnich, profesor teologii Uniwersytetu w Wittenberdze wystąpił z propozycją akademickiej dysputy nad 95 tezami przeciwko handlowi odpustami, nikt nie miał pojęcia o konsekwencji tego czynu dla cywilizacji europejskiej. W przeciągu kilkudziesięciu lat doszło do wielkiej schizmy w zachodnim, łacińskim chrześcijaństwie i wykształcenia się nowej, wczesnonowożytnej formacji kulturowej. Europa podzielona na wrogie sobie obozy, protestancki i katolicki, w odmienności poszukiwała zbawienia w imię Jezusa Chrystusa. Dzieliły inne spojrzenia na miejsce człowieka we wspólnocie wierzących, na rolę duchowieństwa i instytucji Kościoła; przewartościowaniu uległy dotychczasowe kryteria obyczajowości, zmieniły się poglądy na sztukę i architekturę.
Doskonałym probierzem ówczesnych przemian stały się obie części Prus, zarówno Królewskie, jak i Krzyżackie, te ostatnie w skutek reformacji przekształcone w 1525 r. w luterańskie państwo świeckie (Prusy Książęce). Niektóre z tutejszych ośrodków przeżyły zarówno gorączkę początku reformacji, jak i gorycz przymusowego powrotu do katolicyzmu. Po latach zmagań i sporów nadane przez króla Zygmunta Augusta miastom i szlachcie tego regionu przywileje tolerancji wyznaniowej ugruntowały sukces luteranizmu. Wielkie miasta pruskie stały się jednymi z najważniejszych ośrodków protestantyzmu w północnej Europie. Równocześnie, to w Prusach granice pomiędzy wyznaniami były nader wyraźne, dzieląc ziemie jak i ludzkie postawy.
Dyskusja i próby oceny reformacji trwają nieprzerwanie od kilkuset lat, i każde pokolenie historyków na nowo będzie ją rozpoczynać, nie dochodząc do ostatecznych wniosków. Nawiązując do obchodzonych w przeszłości uroczystych obchodów święta Reformacji w Gdańsku, Elblągu, Toruniu i Królewcu, organizatorzy uznali, że warto skorzystać z przypadającego na rok 2017 jubileuszu 500-lecia Reformacji i włączyć się do naukowej refleksji nad dziejami i konsekwencjami tego wydarzenia, zarówno w sferze religijnej, jak i w dziejach państw i społeczeństw, w sztuce, architekturze, literaturze, nauce.
Prelegentów interesowało nie tylko czysto historyczne ujęcie tego problemu, dynamika zdarzeń, ważne postacie, propagowane idee, konflikty oraz organizacja zborowa. Celem była pogłębiona refleksja nad różnymi dziedzictwami reformacji w przestrzeni obu części Prus, dziś już po części utraconymi w skutek dziejowych katastrof.
Tematyka wykładów koncentrowała się na epoce nowożytnej od XVI po początki XIX w., czyli od pojawienia się reformacji aż do zniesienia autonomicznych kościołów luterańskich w wielkich miastach pruskich oraz unii i utworzenia Kościoła Ewangelickiego w Prusach w 1817 r.
Program konferencji obejmował następujące wykłady:
Prof. UG dr hab. Sławomir Kościelak
—————‘Od tez Marcina Lutra do kazań Jakoba Heggego. Kościół w Gdańsku w okresie pierwszych wystąpień reformacyjnych.
Prof. UG dr hab. Rafał Kubicki
—————‘Mendykanci wobec reformacji w Prusach Królewskich i Zakonnych do 1526 roku.
Dr Paweł Jeziorski
—————‘Reformacja na południowo-wschodnich kresach dawnych Inflant. Przykład województwa inflanckiego.
Prof. dr hab. Bogusław Dybaś
—————‘Reformacja i nowe struktury państwowe na przykładzie dawnych Inflant. Gotthard Kettler i książę Magnus Holsztyński.
Prof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg
—————‘Reformation und katholische Reform im Ermland und in Elbing bis 1569. Koexistenz und Konflikt zweier Reformbewegungen.
Prof. dr hab. Edmund Kizik
—————‘Pomoc finansowa protestanckiego Gdańska dla współwyznawców w kraju i za granicą.
Prof. dr hab. Michael G. Müller
—————‘Das 'richtige’ Augsburgische Bekenntnis. Der Streit um Rechtgläubigkeit im Danzig des späten 16. Jahrhunderts.
Ks. prof. dr hab. Wojciech Zawadzki
—————‘Elbląska superintendentura kościoła reformowanego na przełomie XVIII/XIX wieku.
Dr Maciej Ptaszyński
—————‘Wizerunek Lutra w edyktach i polemikach antyprotestanckich I połowy XVI w. w Polsce.
Prof. UW, dr hab. Grażyna Jurkowlaniec
—————‘Drzeworyty w królewieckich drukach Hansa Daubmanna.
Prof. UG, dr hab. Andrzej Woziński
—————‘Wystrój Dworu Artusa wobec przemian religijnych, politycznych i społecznych w Gdańsku w pierwszej połowie XVI wieku.
Prof. UMK, dr hab. Piotr Birecki
—————‘Prusy Królewskie i Książęce. Dwa światy sztuki luterańskiej.
Dr Piotr Kociumbas
—————‘Lokalne śpiewniki religijne jako asumpt do refleksji nad kondycją pieśni ewangelickiej w nowożytnym Gdańsku.
Dr Janusz Mosakowski
—————‘Johannes Knade (Knothe) i Michael Meurer jako literaccy bohaterowie gdańskiej reformacji w XIX wieku.
Organizatorami Konferencji byli prof. Edmund Kizik (Instytut Historii PAN), prof. Sławomir Kościelak (Instytut Historii, Uniwersytet Gdański) i prof. Andrzej Woziński (Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Gdański). Materiały pokonferencyjne ukażą się w roczniku „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, wydawanym przez Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla w Warszawie, w wersji cyfrowej oraz drukowanej.