Stefan Starzyński
(1893–1939)

Polityk, ekonomista, major Wojska Polskiego, prezydent Warszawy. Stefan Bronisław Starzyński urodził się 19 sierpnia 1893 w Warszawie, jako trzeci syn Alfonsa Karola i Jadwigi z Lipskich. Jego matka była nauczycielką języka francuskiego, ojciec pochodził ze zubożałej szlachty i pracował jako urzędnik. Dzieciństwo i wczesne lata szkolne spędził w Łowiczu, a w 1907 r. został przeniesiony się do prywatnego gimnazjum im. Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie (za udział w strajku szkolnym w 1905 r.). W gimnazjum, jako członek Związku Młodzieży Postępowo Niepodległościowej, prowadził działalność konspiracyjną, za którą był trzykrotnie aresztowany przez władze rosyjskie. W 1910 r. został skazany na miesiąc więzienia w Cytadeli. Należał także do Związku Strzeleckiego i Związku Walki Czynnej. Studiował ekonomię na Wyższych Kursach Handlowych Augusta Zielińskiego (obecnie SGH) a także przez rok prawo na Uniwersytecie Warszawskim.
W 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich, działał też w Polskiej Organizacji Narodowej wraz ze swoją pierwszą żoną Józefą. Starszy brat Roman zwerbował go do Ekspozytury Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Po rozwiązaniu Ekspozytury 1 stycznia 1915 Stefan Starzyński został przydzielony do Departamentu Wojskowego NKN i został emisariuszem na powiat wieluński.
W lipcu 1915 został mianowany do stopnia chorążego i wyznaczony komisarzem werbunkowym, a po zwolnieniu z tego stanowiska przystąpił do 5 Pułku Piechoty Legionów Polskich. Jako dowódca plutonu II Batalionu brał udział w całym szlaku bojowym I Brygady.
Po kryzysie przysięgowym w 1917 r. Starzyński został zwolniony z Legionów i był internowany przez Niemców w Beniaminowie. Zimą 1918 część internowanych oficerów na okres przetrwania przystąpiła do służby w Polnische Wehrmacht. Starzyński nie wybrał tej drogi. Znalazł się na liście 38 wypuszczonych, którzy chcieli powrócić do studiów lub zajęć przedwojennych. Zwolniony z obozu 1 marca 1918 r., po 8 miesiącach przymusowego pozostawania poza armią Starzyński udał się do Warszawy, gdzie znalazł pracę w Towarzystwie Przemysłowym, jednocześnie prowadził działalność konspiracyjną w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), która wspólnie z Pogotowiem Bojowym PPS dokonała ponad dwudziestu zamachów na przedstawicieli władz okupacyjnych.
Od listopada 1918 r. do 1921 r. Stefan Starzyński pozostawał w szeregach Wojska Polskiego, pełniąc m.in. funkcje oficera Sztabu Generalnego oraz szefa sztabu 9 Dywizji Piechoty. We wrześniu 1920 wyróżnił się w walkach z 1 Armią Konną Siemiona Budionnego. Do kwietnia 1921 w stopniu kapitana pełnił obowiązki szefa sztabu 9 Dywizji Piechoty. Po zawarciu traktatu ryskiego 18 marca 1921 r. został Sekretarzem generalnym polskiej delegacji przy Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie.
W życiu prywatnym w latach 20. Starzyński związał się z Pauliną Chrzanowską-Tylicką, wdową po żołnierzu Legionów. Aby móc się pobrać, w 1922 obydwoje dokonali konwersji i wstąpili do Kościoła ewangelicko-reformowanego. Małżeństwo Starzyńskich należało do znamienitych i wpływowych osobistości stolicy – w willi przy ul. Szustra wydawali przyjęcia, na których bywali politycy, pisarze i aktorzy. Paulina Starzyńska zmarła w maju 1939 r. po długiej chorobie nowotworowej, co było wielkim ciosem dla jej męża.
W 1924 r. Stefan Starzyński podjął pracę w Ministerstwie Skarbu. Po zamachu majowym w 1926 r. pełnił obowiązki urzędnika do specjalnych zleceń przy premierze Kazimierzu Bartlu. Od 1926 r. piastował stanowisko dyrektora Departamentu Ogólnego w Ministerstwie Skarbu, a w latach 1929–1932 r. pełnił funkcję wiceministra w tym Ministerstwie. W latach 1930–1933 był posłem na Sejm z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR). Po odejściu z ministerstwa zajmował stanowisko wiceprezesa Banku Gospodarstwa Krajowego (1932–1934).
W lipcu 1934 r. Stefan Starzyński został powołany na urząd Tymczasowego Prezydenta (komisarza) Miasta Stołecznego Warszawy. Stanowisko to objął w okresie głębokiego kryzysu gospodarczego lecz w szybkim czasie, przy pomocy ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego, opanował deficyt budżetowy stolicy i rozpoczął aktywna politykę inwestycyjną, modernizując warszawską infrastrukturę. Za jego kadencji nastąpił duży rozwój miasta: wyremontowano trasy wjazdowe do stolicy, wybudowano wiadukt nad Dworcem Gdańskim, rozbudowano sieć wodociągową i kanalizacyjną, zwiększono produkcję energii elektrycznej, rozwinięto linie tramwajowe, wybudowano ponad 40 nowych szkół oraz wiele parków miejskich, rozbudowano Bibliotekę Publiczną, otwarto nowy gmach Muzeum Narodowego, utworzono Muzeum Dawnej Warszawy oraz Teatr Powszechny. Prezydent zadecydował o przeznaczeniu okolicznych gruntów (Las Kabacki i Olszynka Grochowska) na cele rozbudowy stolicy. Był inicjatorem planu budowy metra oraz 4-letniego planu rozbudowy stolicy (od 1937 r.), zakładającego m.in. wybudowanie mostu łączącego ul. Karową z ul. Brukową, budowę nowej elektrowni, rozwój terenów zielonych oraz uruchomienie 25-kilometrowego odcinka metra.
W 1938 r. Stefan Starzyński został senatorem w Senacie V kadencji. W latach 1931–1939 prowadził wykłady w Wyższej Szkole Handlowej. W 1934 został prezesem Związku Miast Polskich. W wyborach 1938 roku zyskał mandat senatora RP. Od 1936 roku zastępca przewodniczącego Głównej Komisji Rewizyjnej Związku Legionistów Polskich. W 1937 zaangażował się w polityczną działalność Obozu Zjednoczenia Narodowego. Był zwolennikiem rządów Józefa Piłsudskiego, a potem Edwarda Rydza-Śmigłego.
Podczas kampanii wrześniowej Prezydent Starzyński sprawował od 8 września 1939 r. funkcję Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Chcąc aktywnie bronić mieszkańców stolicy odmówił gen. Juliuszowi Rómmlowi (dowódcy obrony stolicy) propozycji ewakuacji z Warszawy samolotem przysłanym przez E. Rydza-Śmigłego. Nie chciał też korzystać ze schronu, przygotowanego dla niego i jego urzędników w Ogrodzie Krasińskich. Podczas walk obronnych rozbudowywał sieć cywilnej obrony stolicy: Ochotnicze Bataliony Obrony Warszawy, Robotnicze Bataliony Obrony Stolicy, Straż Obywatelską, bataliony Pracy i Radę Obrony Stolicy (na wzór Rady z 1920) oraz Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej. Jako znakomity przywódca i organizator, podtrzymywał ducha oporu ludności żarliwymi przemówieniami radiowymi. Zachowało się nagranie, w którym wypowiedział pamiętne słowa: „Chciałem, by Warszawa była wielka (…) I dziś widzę ją wielką…”. Po kapitulacji Warszawy był współtwórcą struktury administracji podziemnej. Został aresztowany przez Niemców 27 października 1939 w ratuszu. Przesłuchiwany w siedzibie Gestapo w alei Szucha, został osadzony w Areszcie Centralnym, skąd trafił na Pawiak, gdzie był więziony w izolacji.
Długo nie było znane miejsce i data śmierci Stefana Starzyńskiego. Istniały różne hipotezy: że został zamordowany podczas tortur 19 marca 1944 r. w kopalni soli potasu, gdzie był więźniem obozu. Dziennikarz „Życia Warszawy” Stanisław Sachnowski twierdził, że Starzyński był przetrzymywany w specjalnym miejscu obok KL Dachau i był wywieziony do Berlina w celu nakłonienia go do współpracy z Niemcami. Współcześnie śledztwo w sprawie okoliczności śmierci Stefana Starzyńskiego prowadził pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej. Zakończył on dochodzenie w 2014 r. oświadczeniem, że śmierć polityka nastąpiła w wyniku rozstrzelania przez Gestapo, pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 roku w Warszawie lub jej okolicach.

Ilustracje: Wikimedia Commons