Początki wsi Ujeścisko
Ujeścisko jest starą wsią wzmiankowaną po raz pierwszy w 1324 r., a powstałą przynajmniej w czasach książęcych. Pierwotną postać nazwy Meschczin można rekonstrukować jako kaszubskie Miescëno, od archaicznego imienia Mieść, lub po prostu od miescé, “miejsce”. Kaszubi mieszkali tu po 1945 r. i prawdopodobnie w XIX w. jako nieoficjalnie używana przez nich nazwa wsi przyjęło się Ùjescësko/Ujeścisko, nazwa być może związana z karczmą (ùjesc, “zagryźć”). Po niemiecku zaś nazywano wieś Wonneberg, z pierwszą wzmianką z ok. 1340 r., o niejasnym pochodzeniu, być może po prostu od wohnen, “mieszkać” (mogło być to tłumaczenie nazwy Miescëno), lub jako propagandowa krzyżacka nazwa “Miła Góra”.
Wieś była regularną owalnicą skupioną wokół stawu, liczyła 38 łanów. Nad stawem znajdowała się karczma Heidekrug. Wieś otrzymała przywilej regulacyjny prawa chełmińskiego ok. 1340 r. z rąk komtura Winrycha von Kniprode, który dodatkowo nadał wsi łąkę w Krępcu na Żuławach (dziś koło Pruszcza). Mieszkańcy skarżyli się jednak kolejnym komturom na “rujnujący ich” czynsz za łąkę i oddali ją Zakonowi. Zasadźcą wsi, a więc i jej pierwszym wzmiankowanym mieszkańcem, był Konrad Münzmeister. Przywilejem kazimierzowskim z 1454 r. oddano wieś do majątku Gdańska.
W przywileju dla wsi nie przewidziano budowy kościoła, miała ona należeć do staromiejskiej parafii Katarzyny, która odziedziczyła po czasach książęcych rolę parafii dla wsi bliskiej okolicy Gdańska, natomiast w nieznanym czasie powstała tu kaplica. Ten stan przetrwał Reformację.
Ujeścisko dotknęły zniszczenia wojen trzynastoletniej i Rzeczpospolitej z Gdańskiem, jednak nie były one trwałe, gdyż w 1647 r. mieszkańcy zwrócili się do Rady Miasta Gdańska o ustanowienie we wsi parafii i budowę kościoła imienia św. Jerzego na miejscu dotychczasowej kaplicy (tu pierwszy raz wzmiankowanej). Parafia objęła Ujeścisko, Migowo i Szadółki. Rada Miasta dodatkowo przyrzekła 100 guldenów rocznie na utrzymanie, ale w zamian za prawo patronatu, czyli wyznaczania proboszcza. Parafia była uboga, na co skarżyli się proboszczowie, tym bardziej, że szadółczanie i migowianie nie chcieli płacić dziesięciny, wybierając “inne parafie”. Sytuację poprawiło stopniowe znaczne rozszerzenie parafii w latach 1817–1826, o Maćkowy, Dolinę Powagi, Łostowice, Trzy Lipy, Krzyżowniki, Emaus, Jankowo i Zakoniczyn – z uwagi na ujednolicenie wewnętrzne państwa pruskiego po wojnach napoleońskich (wcielone miejscowości to dawne majątki szlacheckie lub biskupów katolickich).
Budowa kościoła
W przywileju dla wsi nie przewidziano budowy kościoła, miała ona należeć do staromiejskiej parafii Katarzyny, która odziedziczyła po czasach książęcych rolę parafii dla wsi bliskiej okolicy Gdańska, natomiast w nieznanym czasie powstała tu kaplica. Ten stan przetrwał Reformację.
Ujeścisko dotknęły zniszczenia wojen trzynastoletniej i Rzeczpospolitej z Gdańskiem, jednak nie były one trwałe, gdyż w 1647 r. mieszkańcy zwrócili się do Rady Miasta Gdańska o ustanowienie we wsi parafii i budowę kościoła imienia Jerzego na miejscu dotychczasowej kaplicy (tu pierwszy raz wzmiankowanej). Parafia objęła Ujeścisko, Migowo i Szadółki, zaś Rada dodatkowo przyrzekła 100 guldenów rocznie na utrzymanie, ale w zamian za prawo patronatu, czyli wyznaczania proboszcza.
Parafia była uboga, na co skarżyli się proboszczowie, tym bardziej, że szadółczanie i migowianie nie chcieli płacić dziesięciny, wybierając “inne parafie”. Sytuację poprawiło stopniowe znaczne rozszerzenie parafii w latach 1817–1826, o Maćkowy, Dolinę Powagi, Łostowice, Trzy Lipy, Krzyżowniki, Emaus, Jankowo i Zakoniczyn – z uwagi na ujednolicenie wewnętrzne państwa pruskiego po wojnach napoleońskich (wcielone miejscowości to dawne majątki szlacheckie lub biskupów katolickich).
Budowę kościoła rozpoczęto zapewne wkrótce po wilkierzu 1647 r., ukończono zaś w 1663, co poświadczała data na belce na chórze. Zbudowano go z muru pruskiego z gipsowym sufitem i w niemal niezmienionej formie przetrwał do 1945 r., ostatni większy remont miał miejsce w 1880 r. Świątynia stopniowo dorobiła się okazałej ambony (1804) i nowych organów (1874, na miejscu starszych). Wraz z zaczątkiem kościoła powstał także przyległy cmentarz.
Nauczanie było prowadzone jeszcze przed powstaniem parafii, zapewne od czasu Reformacji, chociaż nie ma o tym informacji w wilkierzu. Po erygowaniu parafii św. Jerzego urząd nauczyciela był połączony ze służbą organisty. Szkoła jest bezpośrednio wspomniana w 1667 r., w tym samym źródle jest informacja o przylegającej do kościoła odrębnej dzwonnicy (pierwotny dzwon z niej służył do 1817 r., od 1795 r. były już dwa).
Świeżo zbudowany kościół bardzo ucierpiał w wojnach szwedzkich (1655–1660). Niemal całkowicie upadła edukacja. Odbudowę wspomogła finansowo i nadzorowała Rada Miasta. Jednym z darczyńców parafii był XVIII-wieczny kupiec gdański Benjamin Kossak (zapisał testamentem 1000 guldenów). Być może to od jego nazwiska, a nie od Kozaków, nazwano Górę Kozaczą (Kosakenberge). Prusy zajęły wieś w I rozbiorze – liczyła wtedy 300 mieszkańców, na terenie wsi w dolinie Siedlicy istniał majątek Zabornia, karczmy Piekło i Raj. Wieś była bardzo silnie zniszczona podczas wojen napoleońskich. Po nich liczba ludności szybko rosła, osiągając 687 w 1848 r. i 990 w 1929. W 1823 r. wybudowano nową szkołę i dom nauczyciela-organisty, a w 1876 r. nową plebanię (budynki do dziś istnieją). Obok Piekliska powstała cegielnia, a na jej potrzeby około kilometrowa kolejka wąskotorowa.
W 1935 r. rozpoczęto budowę osiedla domków jednorodzinnych, zwanego Nowym Ujeściskiem (Wzgórze Mickiewicza). W 1942 r. Ujeścisko wcielono do Gdańska, jednak administracja polska nie uznawała zmian administracyjnych III Rzeszy i stąd po wojnie dzielnica ponownie stała się wsią. W marcu 1945 r. miały tu miejsce ciężkie walki, w trakcie których zniszczeniu uległ kościół. W granicach Gdańska Ujeścisko jest od 1973 r.
Lista proboszczów Parafii św. Jerzego:
- 1647–1653 Baltasar Ernst Hettenbach, (ur. 1621 w Szczecinie),
- po 1653 r. proboszcz kościoła św. Barbary na Nowych Ogrodach.
- 1653–1665 Melchior Janichius, (zm. 1665). Pochodził z gdańskiego rodu pastorskiego.
- 1666–1673 mgr Benediktus Böhm, gdańszczanin.
- 1674–1696 George Kühl, (zm. 1709) Ożeniony z córką ujeściskiego szkólnego, Elżbietą Pozańską (Elisabeth Posanske).
- 1696–1712 Detlaus Bethmann, (ur. 1648 w Szczecinie, zm. 1613), przed 1696 r. proboszcz Przebrna.
- 1713–1715 Johann Salomon Richter, (ur. 1678, zm. 1749) gdańszczanin,
- przed 1713 r. proboszcz Rębielcza, po 1715 r. – Szpitala Aniołów Bożych.
- 1715–1759 Heinrich Gerber, (ur. 1681, zm. 1759), najdłużej sprawujący urząd proboszcz w historii parafii.
- 1759–1788 Jakob Friedrich Karsburg, (ur. 1725, zm.1788), gdańszczanin, po 1788 r. przez kilka miesięcy Trutnów k. Cedr.
- 1788 Johann Michel Kuschel, (ur. 1744, zm. 1788 r.), zmarł po 12 dniach pełnienia posługi proboszcza.
- 1788–1795 Johann Kakob Knack, (ur. 1741)
- IV 1795 – XI 1795 parafia pod zarzędem proboszczów-administratorów Stammera i Schmidta z Gdańska.
- 1795–1808 Johann Erdmann Felskau, (ur. 1755, zm. 1809),
- przed 1795 r. proboszcz Helu, po 1808 r. proboszcz Koszwał k. Cedr.
- 1808–1831 Johann Ernst Andreä, (ur. 1764, zm. 1831)
- 1832–1847 Franz Alexander Napoleon Mischke, (ur. w 1806 w Gdańsku),
- po 1847 r. proboszcz w Koszwałach.
- 1847–1856 dr Julius August Dagobert Sachse, (ur. 1809, zm. 1876), pierwszy ksiądz ze stopniem naukowym. Po 1856 r. proboszcz w Lublewie.
- 1856–1872 Paul Heinrich Harms
- 1872–1876 Johann Uebe
- 1877–1881 Artur Leonhard Wessel, (ur. 1848 w Steblewie), po 1881 r. proboszcz prestiżowej gdańskiej parafii Katarzyny
- 1882–1885 Karl Theodor Kahle, (ur. 1858 w Różynach), po 1885 r. proboszcz w Sobowidzu
- 1885–1903 dr Andreas Weihe
- 1903–1936 Emil Hinz, (zm. 1936)
- 1936 Parafia pod zarządem konsystorza, po rezygnacji wybranego księdza Günther Stobbiesa
- V–VIII.1937 Gottfried Greulich, z parafii we Wronkach (Wielkopolska), pełnił urząd tymczasowo.
- VIII.1937 – I.1938 Günther Stobbies, zwolennik nazizmu, po 1938 r. proboszcz w Japonii.
- II.1938 – 1945 Peter Hoffmann, (ur. w 1907 Petersburgu), zwolennik nazizmu,
- przed 1938 r. wikariusz w Tallinnie i proboszcz parafii w Bogatce k. Pruszcza.
Zachowały się informacje o następujących nauczycielach-organistach:
- Heinrich Gälingk 1614
- Salomon Hintz 1644
- Ägidius Treder 1652
- Michel Vorsing 1668
- Andreas Wendelius 1693
- Jochim Fischer 1695
- Michel Ulrich 1710
- Michel Ägidius Waldau, zm. 1758
- Johann David Engelmann 1758–1805
- Heinrich George Engelmann (syn Johanna Davida) 1805–1828
- Samuel Friedrich Andersen 1829–1882
Cmentarz Ujeścisko – Wonneberg
Cmentarz powstał prawdopodobnie w 1648 r. Po raz pierwszy został on wzmiankowany w wilkierzu Rady Miasta z 1662 r. Pochowano na nim między innymi: Emmę i Lydię Formella, Georga i Paulinę Plotzke, Wilhelma Wiegandta, Friedricha Puttkammera. Po II wojnie światowej cmentarz stał się własnością miasta i powoli następowała jego dewastacja. W 1961 roku został zamknięty. W roku 2008 na tym terenie, jak i na większości dawnych ewangelickich nekropolii, została ustawiona upamiętniająca tablica, ufundowane przez Miasto Gdańsk. Od 2017 r. miejscem tym społecznie zajmuje się Pani Aleksandra Wieliczko, rekonstruując nagrobki i przywracając porządek. Do prac włączyły się Gdański Zarząd Dróg i Zieleni, Pomorskie Towarzystwo Genealogiczne oraz Polskie Towarzystwo Ewangelickie.
Tekst: Tomasz Larczyński
Ilustracje ze zbiorów Jürgena Köllera, www.mathematische-basteleien.de
