Prezentujemy niedawno wydaną dwutomową książkę W 500-lecie Reformacji (1517–2017). Z dziejów Kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, która ukazuje szeroką panoramę ewangelicyzmu na tych terenach, zarówno w aspekcie chronologicznym, jak i tematycznym. Publikacja podsumowuje dotychczasowe badania tej tematyki i zarazem poszerza wiedzę czytelników o luteranizmie w Polsce północnej. Uświadamia także wielowymiarowy wkład ewangelików w rozwój regionu Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej. Książka została wydana w Wydawnictwie Adam Marszałek, a można ją nabyć m. in. w księgarniach internetowych.
Większość omawianych obszarów znajduje się obecnie na terenie Polski, część w granicach Rosji i Litwy. Polskiemu czytelnikowi ich historia jest jednak mało znana. Wiemy co nieco o Mazurach, ale na tym koniec. Przyczyny takiego stanu rzeczy leżą nie tylko w tym, że rejony mityczne dla większości Polaków wychowanych na Sienkiewiczu leżą nad Dnieprem, na terenie obecnej Ukrainy. Ważne są też kompleksy w stosunku do Niemiec – wszelkie ślady niemczyzny są u nas traktowane z nieufnością. A dzieje Prus w interesującym nas okresie od XVI w. są z nią w dużym stopniu związane. Otrzymaliśmy pracę zbiorową liczącą ponad 1400 stron w dwóch tomach. Dzieło to powstało pod redakcją trzech historyków pracujących naukowo właśnie na obszarze dawnych Prus, profesorów Jarosława Kłaczkowa i Grzegorza Jasińskiego oraz dr hab. Piotra Bireckiego. Książka nie stanowi popularyzatorskiego wykładu, ale ma charakter naukowy. Jednak staranna strona edytorska, barwne zdjęcia ułatwiają lekturę. Publikacja znacząco uzupełnia i zmienia popularną wiedzę o tym jednym z najciekawszych fragmentów historii Europy.
Książka została podzielona na dwie części zgodnie z XVI-wiecznym podziałem na dawne Prusy Królewskie i Prusy Książęce. Pierwsze przeszły wprost pod władzę polskiego króla, drugie stały się polskim lennem w wyniku hołdu pruskiego (1525). Redaktorzy pierwszego tomu Tereny dawnych Prus Królewskich tak zdefiniowali obszar, którym się zainteresowali:
„Pierwszy z tomów, który prezentujemy Czytelnikowi, dotyczy krainy znanej na przestrzeni wieków głównie jako Pomorze Gdańskie, Prusy Królewskie, Prusy Zachodnie, a po II wojnie światowej także jako Pomorze Nadwiślańskie. Kraina ta charakteryzowała się tym, że wyznania katolickie i ewangelickie od czasów Reformacji aż do 1920 roku liczyły porównywalną ilość wiernych. Na niektórych zaś obszarach, np. w Gdańsku, Elblągu czy na Żuławach, protestanci stanowili większość miejscowej ludności aż do 1945 roku” (t. 1, s. 11). Tom został podzielony na cztery części, noszące nazwy mówiące o ich za-wartości: W ramach Rzeczypospolitej i Prus Królewskich (1517– 1772), Czasy zaborów i zmian przynależności państwowej: w obrębie Prus, Księstwa Warszawskiego i H Rzeszy (1772– 1920), W obrębie Polski, Wolnego Miasta Gdańska i pod okupacją III Rzeszy (1920– 1945) oraz W Polsce Ludowej i III Rzeczypospolitej. Celem autorów było „ukazanie szerokiej panoramy miejscowego ewangelicyzmu, zarówno w aspekcie chronologicznym, jak i tematycznym. Dlatego oprócz przed-stawienia uporządkowanych pod względem chronologicznym losów Kościoła, duchownych oraz wiernych, przedstawiono także uwarunkowania, w jakich żyli i działali” (t. 1, s. 11).
We wstępie do drugiego tomu pt. Tereny dawnych Prus Książęcych, przypomniano najczęściej używane określenia tej krainy: „Księstwo Pruskie / Prusy Królewski / Prusy Polskie / Prusy Brandenburskie / Królestwo w Prusach / Prusy Wschodnie i Zachodnie / Prowincja Prusy / Kraj Kłajpedzki / Województwo Pomorskie / Województwa Gdańskie, Bydgoskie, Olsztyńskie / Obwód Kaliningradzki / Kraj Kłajpedzki, Województwo Warmińsko-Mazurskie – to tylko część nazw, którymi od okresu nowożytnego określano dwie sąsiadujące ze sobą krainy. Różniły się one między sobą, ale również miały wiele wspólnego” (t. 2, s. 9). Powolny spadek znaczenia Rzeczpospolitej począwszy od XVII w. spowodował, że nie potrafiliśmy wykorzystać historycznej szansy, jaką dawało nawiązanie dobrych stosunków z pruskim księciem i uzyskanie wpływu na ten kraj. Połączenie Prus z Brandenburgią zapoczątkowało zgubny dla nas i dla całej Europy Środkowo-Wschodniej proces budowy niemieckiego imperializmu. „Rozbiory Rzeczpospolitej ponownie załączyły oba te terytoria w jednym państwie. Tak jak przed laty do państwa zakonnego, tak teraz należały one do państwa pruskiego, i co więcej, okresowo (lata 1829-1878) tworzyły jedną strukturę administracyjną (Prowincja Prusy), a w latach 1831-1886 także kościelną (w ramach Kościoła ewangelickiego), ze wspólnym konsystorzem w Królewcu” – napisali redaktorzy (t. 2, s. 9).
Drugi tom jest znacznie obszerniejszy od pierwszego, a dużą jego część stanowi obszerny tekst Grzegorza Jasińskiego Diecezja Mazurska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1945– 2017. Ten pionierski artykuł zajmuje ponad 300 stron, zatem mógłby tworzyć odrębną publikację. Jest to unikatowa monografia luterańskiej diecezji mazurskiej obejmującą cały okres od II wojny światowej. Dzieło, stworzone głównie przez polskich historyków, a wśród nich są również ewangelicy, stanowi potwierdzenie faktu, że polskie środowisko historyczne zdołało zająć ważne miejsce w historiografii Prus. „Po II wojnie światowej badania nad wschodniopruskim (i mazurskim) protestantyzmem przejęli po części naukowcy polscy – należy tu przede wszystkim wymienić Władysława Chojnackiego i Janusza Małłka. Intensywnie zajęto się wiekiem dziewiętnastym (Grzegorz Jasiński). Po 1989 roku otworzyły się możliwości dla badań nad dziejami powojennego protestantyzmu na Mazurach i Warmii, m.in.: Andrzej Sakson, Erwin Kruk, Kazimierz Urban, Ryszard Michalak, Krzysztof Bielawny” (t. 2, s. 13). We wstępie sformułowano założenia publikacji, która ma być: „z jednej strony podsumowaniem dotychczasowych ustaleń, z drugiej – dostarczy nowych wiadomości, wzbogaci naszą wiedzę na temat luteranizmu na terenie Polski północnej. Ukaże także wielowymiarowy wkład luteran w rozwój regionu Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, a zarazem stanie się elementem upamiętnienia doniosłego jubileuszu”.
Na podstawie artykułu Jana Szturca w Zwiastunie Ewangelickim, styczeń 2018 r.