Gotycki kościół św. Jana jest obiektem o bogatej historii – interesującej, ale i bardzo dramatycznej. Obiekt, którego budowa sięga połowy XIV w., do sierpnia 1945 r. pełnił funkcję sakralną. Po wojnie aż do roku 1991 był nieużytkowany i stanowił własność Skarbu Państwa. W roku 1991 obiekt został przekazany Archidiecezji Gdańskiej Kościoła Rzymskokatolickiego, a od 1995 r. odbudową kościoła i jego adaptacją na cele kulturalne na mocy umowy z Kurią zarządza samorządowa instytucja kultury Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku.
Historia
1357–1945
Kościół został założony około połowy XIV wieku, jako filia parafialnego kościoła św. Katarzyny, dla zaspokojenia potrzeb religijnych ludności dzielnicy zwanej „nova civitas” lub „dzielnicą świętojańską”. Najprawdopodobniej jeszcze w 1357 r., w okolicy wieży lub zachodniej części korpusu dzisiejszej świątyni, położono kamień węgielny pod niewielką kaplicę. Jednakże już w latach 1360–1365 rozpoczęto – na miejscu zburzonych domów mieszczańskich od wschodu – budowę większego założenia kościelnego. Około 1415 r. następuje przebudowa całego założenia na kościół halowy. W tym czasie powstaje trójnawowe prezbiterium i transept, a korpus nawowy zostaje podwyższony. Budowa kościoła zakończyła się w latach 1463–1465 kiedy założono sklepienia i ukończono budowę wieży. Wcześniej w 1456 r. zamieszki politycznie przyniosły świątyni św. Jana pełną samodzielność, która stała się kościołem parafialnym dla północnej części Głównego Miasta. Zasięg parafii objął ulice Świętojańską, Straganiarską, Tobiasza oraz Targ Rybny i Groblę II, III, IV, od ul. Szerokiej aż do murów miejskich. Taki sam zasięg miała późniejsza parafia ewangelicka, powołana w kościele św. Jana w 1559 r., po zwycięstwie reformacji w Gdańsku.
Kościół Św. Jana posiadał bardzo bogate wyposażenie w dzieła sztuki sakralnej. Do najważniejszych zabytków historycznego wyposażenia wnętrza zachowanych do dzisiaj należą obiekty wykonane w okresie nowożytnym, za czasów parafii protestanckiej. Należą do nich kamienny ołtarz główny wzniesiony w latach 1599–1612 przez Abrahama van den Blocke, nagrobek Nathaniela Schrodera z 1668 r., stalla Rady Kościoła z 1672 r., kaplica chrzcielna oraz liczne epitafia m.in.: pierwszego pastora Johanna Hutzingusa, pastora Jana Jakuba Cramera czy córki Zachariasza Zappio Adelgundy oraz wiele innych dzieł sztuki sakralnej. W latach 1943–1944 wszystkie zabytki ruchome zostały dokładnie zinwentaryzowane przez niemieckich konserwatorów pod kierunkiem Jakuba Deurera i ewakuowane do obiektów sakralnych w okolicach Gdańska, dzięki czemu większość z nich się zachowała. Po wojnie obiekty przechowywane były w magazynach, innych obiektach sakralnych i muzeach. W roku 2012 zaczęły powracać na swoje historyczne miejsce do kościoła św. Jana.
1945–1995
W marcu 1945 r. kościół św. Jana spłonął, jednak w zasadniczym zrębie swych murów ocalał. Zniszczeniu uległo wiele elementów architektonicznych, jak więźba dachowa, dach, okna i posadzka, część pól sklepiennych w prezbiterium i transepcie. Powstały liczne spękania i naruszenie konstrukcji, wieża straciła latarnię, dach i całą wewnętrzną konstrukcję. Po wojnie wykonano tylko niezbędne prace zabezpieczające obiekt przed dalszą degradacją. W latach 50-tych XX w. odbudowany został dach, wykonano także część prac przy wzmocnieniu konstrukcji obiektu, z końcem lat 60. odbudowano dach na wieży kościoła. Dopiero w latach 80-tych XX w. zrekonstruowano sklepienia. W maju 1986 r. jeden z filarów w korpusie nawowym zawalił się. Podjęto wówczas decyzję o jego odbudowie, ale w konstrukcji betonowej i niestety opłaszczowano betonem również pozostałe, oryginalne filary w korpusie nawowym. Otwory wejściowe i maswerkowe okna pozbawione przeszklenia zabezpieczone były deskami.
1995–2017
W 1995 r. właściciel obiektu – Archidiecezja Gdańska Kościoła Rzymskokatolickiego zawarła z Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku umowę użyczenia kościoła św. Jana na okres 50 lat, w celu jego odbudowy, konserwacji i adaptacji na cele kulturalne.
Od początku użytkowania kościoła NCK prowadzi w nim prace konserwatorskie i budowlane. Ze względu na ograniczone środki finansowe, do 2007 roku były to przede wszystkim prace związane ze wzmocnieniem konstrukcji kościoła oraz ratowniczo-zabezpieczające. W roku 2008 rozpoczęła się realizacja projektu finansowanego z funduszy europejskich w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 pod nazwą Rewaloryzacja i adaptacja kościoła św. Jana w Gdańsku na Centrum Św. Jana – Etap I. Dzięki przyznanemu dofinansowaniu możliwa była intensyfikacja prac konserwatorskich, budowlanych i adaptacyjnych.
W ramach realizacji projektu wykonano kompleksowe prace konserwatorskie obejmujące elewację południową i wieżę oraz całe wnętrze kościoła. Podczas konserwacji ścian odkryto wiele ciekawych, niewidocznych do tej pory malowideł pochodzących z różnych okresów funkcjonowania kościoła – zarówno średniowiecznych, jak i nowożytnych. Natomiast wprowadzone do wnętrza elementy infrastruktury – scena, oświetlenie i nagłośnienie, obrotowa widownia czy elektrycznie sterowane rolety przekształciły kościół w nowocześnie wyposażoną salę widowiskowo-koncertową oraz oryginalne miejsce ekspozycji dla sztuki.
Od 2011 r. kościół / Centrum św. Jana jest udostępnione dla zwiedzających (codziennie w godz. 10.00-18.00) oraz dla artystów i uczestników wydarzeń kulturalnych. Równocześnie w każdą niedzielę o godzinie 12.00 rektor kościoła św. Jana ks. Krzysztof Niedałtowski sprawuje Mszę św. dla Duszpasterstwa Środowisk Twórczych.
Tekst: Iwona Berent – Kierownik Biura Odbudowy Kościoła św. Jana, Nadbałtyckie Centrum Kultury
Ilustracje: fot. Iwona Berent
Fotografie archiwalne: Album fotograficzny „Sankt-Johann in Danzig”, ok. 1912 r., Biblioteka Gdańska PAN, sygn III/9
Fot. ryciny ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Gdańska
